Kainat : Yaranışı Haqqında Nəzəriyyələr, Kainatda Zaman və Məkan Anlayışı

Kainat – insan idrakının ən geniş və ən dərin şəkildə düşünə bildiyi, bütün maddi və enerjili varlıqları, məkan və zaman anlayışını əhatə edən möhtəşəm və sirlərlə dolu sistemdir. Kainat dedikdə yalnız Yer kürəsi və yaxın ətraf deyil, həmçinin milyardlarla ulduz, planet, qalaktika, qaz və toz buludları, qara dəliklər, neytron ulduzlar, eləcə də bizə hələ məlum olmayan, sirli və tədqiq olunmaqda olan sahələr – qaranlıq maddə və qaranlıq enerji də nəzərdə tutulur. Kainatın sərhədləri, yaranışı və mahiyyəti qədim dövrlərdən bəri insanları düşündürən ən fundamental suallardan biri olmuş, filosoflar, din xadimləri, alimlər və riyaziyyatçılar bu mövzuda saysız-hesabsız nəzəriyyələr irəli sürmüşlər. Müasir elmdə kainat həm fiziki reallıq, həm də idrakın obyektidir.

Kainatın yaranışı haqqında nəzəriyyələr

Kainatın mənşəyi barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Ən geniş yayılmış elmi nəzəriyyə Böyük Partlayış (Big Bang) hipotezidir. Bu nəzəriyyəyə əsasən, kainat təxminən 13.8 milyard il əvvəl fövqəladə dərəcədə sıx və isti nöqtədən, partlayış şəklində genişlənməyə başlayıb. Partlayışdan sonra maddə, enerji və zaman-məkan strukturu yaranıb, kainat tədricən soyuqlaşaraq ulduzlar, qalaktikalar və planetlər formalaşıb. Ən qədim yazılı mənbələrdə isə kainatın ilahi qüvvə tərəfindən yaradıldığına, sonsuz və ya dövri şəkildə yeniləndiyinə inanılıb. Şərq və Qərb fəlsəfəsində bu sual müxtəlif dini, kosmoloji və metafizik izahlarla təqdim olunub. Elmin inkişafı ilə bu mövzu daha çox empirik müşahidələr və riyazi modellərlə tədqiq edilir.

Kainatın quruluşu və tərkibi

Kainatın quruluşu çox mürəkkəb və pilləli şəkildə təşkil olunub. Ən aşağı səviyyədə atom və subatom hissəciklər, daha sonra planetlər, ulduzlar, günəş sistemləri, qalaktikalar və qalaktika qrupları, nəhayət, bütün bunları birləşdirən makrostruktur – kosmik hörümçək toruna bənzər böyük miqyaslı sistemlər mövcuddur. Kainatda ən böyük obyektlər – qalaktikalar və onların yığınlarıdır. Bizim Günəş Sistemi, Süd Yolu Qalaktikasının tərkib hissəsidir. Bütün müşahidə olunan maddə (atomlar, ulduzlar, planetlər və s.) kainatın cəmi 5%-ni təşkil edir, qalan hissə isə qaranlıq maddə və qaranlıq enerji adlanan, hələ də tam mahiyyəti məlum olmayan komponentlərdən ibarətdir. Kainatın genişlənməsi və tərkibinin bu nisbətdə olması müasir astrofizikanın əsas tədqiqat mövzusudur.

Kainatın ölçüləri və sərhədləri

Kainatın ölçüləri insan təxəyyülünü aşan dərəcədə böyükdür. Elmə görə, müşahidə edilə bilən kainatın radiusu təxminən 46 milyard işıq ili, diametri isə 93 milyard işıq ilidir. Bu o deməkdir ki, kainatda ən uzaq nöqtədən gələn işığın Yerə çatması 13-14 milyard il çəkir. Ancaq kainatın real sərhədləri bilinmir; bəziləri onun sonsuz, bəziləri isə müəyyən sərhədlərinin olduğunu düşünür. Kainatın sərhədləri haqqında dəqiq bilik yoxdur, çünki kainat genişlənməkdə davam edir və bu prosesin nədən ibarət olduğu hələ də araşdırılır. Kosmoloqlar bu sualı riyazi modellərlə, teleskop müşahidələri və kompüter simulyasiyaları ilə cavablandırmağa çalışır.

Kainatdakı zaman və məkan anlayışı

Kainatdakı zaman və məkan nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində xüsusi məna kəsb edir. Məşhur alim Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinə görə, zaman və məkan müstəqil və dəyişməz sabit deyil, əksinə bir-biri ilə qarşılıqlı bağlıdır. Zaman-məkan kontinuumu adlanan bu birlik, cazibə qüvvəsi, kütlə və enerji təsirində “əyilə” və “dəyişə” bilər. Məsələn, güclü cazibə sahəsində zaman daha yavaş keçir. Kainatda hər obyektin hərəkəti, cazibəsi və enerjisi zaman və məkanın strukturunu dəyişir. Bu nəzəriyyə həm qara dəliklərin, həm də kainatın ilk anlarının tədqiqində mühüm rol oynayır.

Kainatda qalaktikalar, ulduzlar və planetlər

Kainatda təxminən 2 trilyon qalaktikanın olduğu təxmin edilir. Hər qalaktika milyonlarla və ya milyardlarla ulduzdan ibarətdir. Ulduzlar isə öz növbəsində müxtəlif növ planet, asteroid, kometa və digər kosmik obyektləri əhatə edir. Süd Yolu Qalaktikası bizim “ünvanımız” sayılır və təxminən 200 milyard ulduzu özündə birləşdirir. Planetlər, o cümlədən Yer, Günəşə yaxın orbitdə yerləşən daş və qaz kürələridir. Qalaktikalar arasında böyük məsafələr, cazibə qüvvəsinin təsiri və qaranlıq maddə ilə dolu sahələr var. Kainatın müxtəlif hissələrində, xüsusilə ulduzların formalaşdığı və öldüyü yerlərdə daim yeni obyektlər yaranır və köhnələri məhv olur.

Kainatın tədqiqi: metodlar və alətlər

Kainatın öyrənilməsi üçün müasir elm müxtəlif üsullardan və texnologiyalardan istifadə edir. Ənənəvi teleskoplardan, radio teleskoplardan, kosmik teleskoplardan (Hubble, James Webb və s.), riyazi modellərdən, kompüter simulyasiyalarından və kainat fon radiasiyasının təhlilindən istifadə olunur. Astronomlar kainatın yaşını, tərkibini, genişlənmə sürətini, müxtəlif obyektlərin hərəkətini və fiziki xüsusiyyətlərini müəyyən edirlər. Kosmik zondlar, peyklər və robotik missiyalar başqa planetlərin səthini və ulduzlararası fəzanı tədqiq etməyə imkan verir. Bu texnologiyalar sayəsində insan kainat haqqında daim yeni biliklər əldə edir.

Kainatın gələcəyi və elmi proqnozlar

Kainatın gələcəyi ilə bağlı müxtəlif elmi proqnozlar mövcuddur. Böyük Partlayışdan sonra başlayan genişlənmə prosesinin sonsuz davam edib-etməyəcəyi, yoxsa bir müddətdən sonra dayanıb tərsinə dönəcəyi sual altındadır. “Böyük Soyuma” (Big Freeze), “Böyük Sıxılma” (Big Crunch), “Böyük Cırılma” (Big Rip) kimi müxtəlif ssenarilər irəli sürülüb. Hazırda müşahidələr göstərir ki, kainatın genişlənməsi sürətlənir və bu da qaranlıq enerji fenomeni ilə izah edilir. Kainatın sirlərini açmaq üçün yeni nəsil teleskoplar, hissəcik sürətləndiriciləri və kvant texnologiyaları tətbiq edilir. Elmin bu istiqamətdə irəliləməsi həm insanlığın, həm də bütün sivilizasiyanın gələcəyi üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir.

Kainatın fəlsəfi və dini izahları

Kainat haqqında elmi yanaşmalarla yanaşı, fəlsəfi və dini izahlar da geniş yayılıb. Qədim filosoflar kainatı sonsuz və əbədi varlıq kimi qəbul edirdilər. İslam fəlsəfəsində kainat Allahın yaratdığı, nizam və məqsəd üzərində qurulmuş bir sistem kimi izah olunur. Qərb fəlsəfəsində isə kainatın ilkin maddəsi, səbəb-nəticə zənciri, sonsuzluq və zaman anlayışı daim müzakirə mövzusu olmuşdur. Dini baxışlar kainatın məqsədli və yaradılmış bir sistem olduğuna inanır, elmi baxışlar isə təbiət qanunları ilə izah edir. Hər iki yanaşma kainat haqqında insan düşüncəsinin sərhədsizliyini və marağını əks etdirir.

Kainat və insan

İnsan kainatın ən maraqlı və tədqiqatçısıdır. Yer kürəsi kainatda kiçik bir nöqtə olsa da, insan idrakı və yaradıcılığı kainatın böyük hissəsini öyrənməyə, dərk etməyə və bəzən idarə etməyə qadirdir. İnsan bədənindəki atomlar, ulduzların içində yaranan elementlərdən əmələ gəlib, yəni biz fiziki olaraq kainatın bir parçasıyıq. Kainat haqqında biliklər həm insanın öz mənşəyi, həm də bütün varlığın mənası barədə dərin düşüncələrə yol açır. Elm, fəlsəfə və mədəniyyət kainatı dərk etmək üçün insanın əsas silahlarıdır.

Kainat – insan düşüncəsinin və elmi tədqiqatın ən böyük obyektidir. Onun yaranışı, quruluşu, tərkibi, gələcəyi və mənası insanlıq üçün daim açıq və maraqlı bir sualdır. Kainatın öyrənilməsi bizi daha dərindən özümüzü və ətraf aləmi anlamağa aparır, elmə və yaradıcı təfəkkürə təkan verir.

Ən Çox Verilən Suallar