Kəsik yarası — gündəlik həyatın qaçılmaz halları sırasında olan, bəzən kiçik, bəzən isə daha ciddi nəticələrə səbəb ola biləcək, insan dərisinin mexaniki vasitə ilə dərin və ya səthi şəkildə zədələnməsi kimi xarakterizə olunan bir vəziyyətdir. Həyat tərzindən, işlədiyimiz əşyalardan və hətta ev şəraitindən asılı olmayaraq, bu tip zədələnmələr ilə hər bir insan ən azı bir dəfə qarşılaşır. Kəsik yarası sadəcə olaraq kəsici alətlə (bıçaq, şüşə parçası, dəmir əşyalar və s.) dərinin və alt toxumaların bütövlüyünün pozulması ilə yaranır və ilkin baxışda bəzən ciddi görünməsə də, düzgün qulluq edilmədikdə ciddi infeksiyalara, ağırlaşmalara, uzun müddət sağalmayan yaralara səbəb ola bilər.
Kəsik yarasının anatomiyası və əsas yaranma səbəbləri
Dərinin təbii baryeri insan orqanizmini xarici təsirlərdən qoruyur. Kəsici alətlə toxunduqda isə bu baryer zədələnir və mikrobların, bakteriyaların, xarici təsirlərin asanlıqla daxil olmasına şərait yaranır. Kəsik yarası əsasən, iti və sərt əşyaların təsirindən yaranır. Kəsik səthi bəzən dərinin üst qatını keçmir, bəzən isə dərinin altına, hətta əzələ və sinirlərə qədər gedə bilər. Ən çox qarşılaşılan hallar — mətbəxdə bıçaq ilə işləyərkən, şüşə və ya konserv qapağı kəsiyi, təmir-tikinti işlərində, metal və ya ağac alətlərlə ehtiyatsızlıqdan baş verir.
Kəsik yaralarının əsas risk faktorları arasında diqqətsizlik, qoruyucu vasitələrdən istifadə etməmək, əlin yaş və ya sürüşkən olması, kəskin yorğunluq və ya tələskənlik, uşaqlar və yaşlılar arasında ehtiyatsızlıq qeyd oluna bilər.
Kəsik yarasının təsnifatı və əlamətləri
Kəsik yaraları müxtəlif dərəcələrə bölünür: səthi, orta dərinlikdə və dərin. Səthi kəsiklər yalnız dəriyə təsir edir, orta dərinlikdə kəsiklər dərinin alt qatlarına və ya əzələyə qədər gedir, dərin kəsiklər isə damar, sinir və ya sümüyə qədər təsir edə bilər. Kəsik yaranın kənarları adətən kəskin və düz olur, qanaxma bir qayda olaraq bol və davamlıdır.
Əlamətlər arasında:
- Kəskin ağrı,
- Qanaxma,
- Yaradan axan seroz və ya qanlı ifrazat,
- Dərinin, bəzən isə alt toxumaların görünməsi,
- Hərəkət zamanı ağrının artması,
- Dərin kəsiklərdə barmaq və ya digər hissədə hissiyatın itməsi mümkündür.
Kəsik yarasının infeksiya riski olduqca yüksəkdir, çünki açıq dəri səthinə mikrobların və bakteriyaların daxil olması asanlaşır. Zamanında və düzgün qulluq edilmədikdə yarada irinləmə, iltihablanma, qızartı, şişkinlik və bəzən də ümumi intoksikasiya əlamətləri yarana bilər.
Kəsik yarasına ilkin tibbi yardım qaydaları
Kəsik yarasının sağalması və gələcəkdə ağırlaşmaların qarşısının alınması üçün ilk dəqiqələrdə düzgün tibbi yardım həyati əhəmiyyət daşıyır. İllərdir qəbul olunmuş protokollara əsasən aşağıdakı addımlar ən effektiv sayılır:
- Qanaxmanın dayandırılması:
Əllər yaxşıca yuyulduqdan sonra, steril tənzif və ya təmiz dəsmal ilə yara üzərinə təzyiq edilir. Qanaxma çoxdursa, ətrafı yuxarı qaldırılır. - Yaranın təmizlənməsi:
Yara yuyulan su və ya steril duzlu məhlulla təmizlənir. Sabunlu su istifadə oluna bilər. Çirk və yad cisimlər çıxarılır. Spirt və ya yodun birbaşa yaraya tökülməsi məsləhət deyil, çünki toxumaları əlavə zədələyə bilər. - Dezinfeksiya və sarğı:
Təmizlənmiş yaraya antiseptik məhlul vurulur (məsələn, xlorheksidin, betadin). Sonra steril tənzif və ya plastır ilə bağlanır. - Dərin və ya böyük kəsiklərdə:
Qanaxma uzun sürürsə, damar və ya sinir zədələnibsə, hissiyat itibsə və ya yara çox genişdirsə, təcili olaraq həkimə müraciət edilməlidir. - Əlavə tədbirlər:
Tetanusa qarşı vaksinasiya tarixi yoxlanılır. Əgər 5 ildən artıq vaxt keçibsə, mütləq həkimə müraciət olunmalıdır.
Kəsik yarası üçün istifadə olunan kremlər və müalicə vasitələri
Kəsik yarasının tez və izsiz sağalması üçün müxtəlif tibbi kremlər və mazlardan istifadə olunur. Hər bir vasitənin seçimi yaranın dərinliyi, infeksiya riski və orqanizmin ümumi vəziyyətindən asılıdır. Ən çox istifadə olunan və effektiv hesab edilən kremlər aşağıdakılardır:
- Levomekol – bakteriyalara qarşı təsiri güclü olan, yarada iltihabın qarşısını alan və sağalma prosesini sürətləndirən məlhəmdir.
- Baneocin – antibiotik təsirli pudra və ya məlhəm forması ilə kiçik və səthi yaraların infeksiyadan qorunmasında effektivdir.
- Pantenol və ya Dexpanthenol – dərinin bərpasını, hüceyrələrin yenilənməsini stimullaşdıran, həmçinin ağrı və yanğını azaldan kremdir.
- Betadin – antiseptik təsirli, infeksiya riskini azaldan və yaraların təmiz saxlanmasında istifadə olunan məlhəmdir.
- Solcoseryl – toxumaların regenerasiyasını sürətləndirən gel və ya məlhəmdir, xüsusilə dərin və yavaş sağalan yaralarda istifadə edilir.
Eyni zamanda, xalq təbabətində də kəsik yaralarının sağalmasına kömək edən müxtəlif təbii vasitələr – aloe vera geli, çobanyastığı ekstraktı, bal, propolis və s. geniş tətbiq olunur. Lakin bunların istifadəsi yalnız ilkin və səthi kəsiklərdə, infeksiya əlaməti yoxdursa məsləhət görülür.
Aşağıdakı cədvəldə kəsik yarasının mərhələlərə görə müalicəsində istifadə olunan əsas vasitələr qeyd olunub:
| Mərhələ | Tədbir və vasitələr | Təsiri və məqsədi |
|---|---|---|
| İlk saatlar | Antiseptik məhlul, sarğı | Mikrobun qarşısını almaq, qanaxmanı dayandırmaq |
| 1-3 gün | Levomekol, Baneocin | İnfeksiyanın qarşısı, toxuma bərpası |
| 3-cü gündən sonra | Pantenol, Solcoseryl | Sağalmanı sürətləndirmək, çapıqsız bərpa |
Kəsik yaralarının sağalma prosesini sürətləndirən amillər
Yaranın tez və izsiz sağalması üçün ən vacib şərtlər — yaranın gündəlik təmizlənməsi, təmiz və quru saxlanılması, yaraya hava dəyməsinin təmin olunmasıdır. Sarğı gündə bir neçə dəfə dəyişdirilməli, yeni yaralarda antibiotik və ya regenerasiyaedici kremdən istifadə olunmalıdır. İmmunitet zəifdirsə və ya diabet, qan dövranı problemləri kimi xroniki xəstəliklər varsa, yaraların sağalması ləngiyə bilər. Bu zaman mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır.
Bəzi insanlar kəsik yarasını tez sağaltmaq üçün sarğını tez-tez açır, yaraya spirt və ya yod tökür. Bu yanlış addımlar bəzən toxuma qıcıqlanmasına, yanmaya, hətta çapıq izlərinin yaranmasına səbəb olur. Mütəxəssislər yalnız tibbi antiseptik və uyğun kremlərdən istifadəni tövsiyə edirlər.
Kəsik yarasında təhlükəli əlamətlər və həkimə müraciət zərurəti
Hər bir kəsik yara öz-özünə sağalmır. Əgər 3-5 gün ərzində qızartı, şişkinlik, irinli ifrazat, kəskin ağrı, temperatur artımı, hissiyat itkisi və ya qanaxma davam edirsə, vaxt itirmədən həkimə müraciət edilməlidir. Eyni zamanda, üz, boyun, göz və ya böyük damarlar yerləşən nahiyədə kəsik yaranıbsa, mütləq peşəkar tibbi yardım lazımdır.
Əgər kəsik dərin, uzun və ya cırıqdırsa, yara sahəsində yad cisim qalıbsa, tetanusa qarşı peyvənd edilməyibsə və ya xəstənin immuniteti zəifdirsə, ağırlaşmalar riski daha yüksək olur.
Kəsik yarasının qarşısının alınması yolları və gündəlik həyat qaydaları
Kəsik yarasından qorunmaq üçün ən effektiv yol — ehtiyatlılıq və təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməkdir. Mətbəxdə, təmir və tikinti işlərində, iti alət və əşyalarla işləyərkən əlcək və qoruyucu vasitələrdən istifadə edilməli, uşaqların bu əşyalardan uzaq saxlanması təmin olunmalıdır. Əşyaların kəskinliyini vaxtaşırı yoxlamaq və qırıq, paslı alətləri istifadə etməmək də vacibdir.
Ailədə və iş yerlərində ilkin tibbi yardım qutusu daim hazır saxlanmalı, antiseptik və sarğı vasitələri, yaralar üçün uyğun kremlər, plastırlar, təmiz əlcəklər mövcud olmalıdır. Özünə qulluq vərdişi və gigiyena qaydalarına əməl etməklə kəsik yaralarının riskini minimuma endirmək mümkündür.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəsik yarası – dərinin və alt toxumaların iti və ya sərt alət vasitəsilə zədələnməsi nəticəsində yaranan, kəskin, düz kənarlı, bəzən qanaxmalı və infeksiya riski yüksək olan travmadır.
Kəskin ağrı, bol qanaxma, yaradan maye axını, açıq və düz kənarlar, bəzən toxuma və sinir zədələnməsi, qızartı və şişkinlik müşahidə oluna bilər.
Yara təmizlənir, qanaxma dayandırılır, antiseptik vasitə vurulur və steril sarğı qoyulur. Dərin və ya qanaxan yaralarda həkimə müraciət mütləqdir.
Yaranın dərinliyindən, təmizlənməsindən, istifadə olunan alətin gigiyenasından və vaxtında tibbi yardım göstərilib-göstərilməməsindən asılıdır.
Levomekol, Baneocin, Pantenol, Betadin, Solcoseryl və bəzən təbii vasitələr (aloe vera, bal, çobanyastığı) istifadə olunur. Kremin seçimi yaranın vəziyyətinə görə dəyişir.
Yaranı təmiz, quru və steril saxlamaq, sarğını müntəzəm dəyişmək, infeksiya əlamətlərinə nəzarət etmək və ehtiyac olarsa həkimə müraciət etmək lazımdır.
Yara çox dərin, uzun, qanaxması dayanmazsa, qızartı, şişkinlik, irin axını, hissiyat itkisi və ya temperatur olarsa, dərhal həkimə müraciət olunmalıdır.
Təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək, qoruyucu əlcək və vasitələrdən istifadə etmək, iti və paslı alətlərdən ehtiyatla istifadə etmək və tibbi yardım qutusunu hazır saxlamaq lazımdır.
Əgər son peyvənddən 5 ildən çox vaxt keçibsə və ya yara çirkli, dərin və ya heyvan dişləməsi nəticəsində yaranıbsa, mütləq tetanus peyvəndi vurulmalıdır.
Spirt və yodu birbaşa yaraya tökmək, yaraya torpaq və ya naməlum maddələr sürtmək, sarğını uzun müddət dəyişməmək və ciddi yaraları özbaşına müalicə etmək düzgün deyil.
