XIX əsrin son rübündə Qafqazın çoxmillətli mətbuat məkanı canlı, lakin senzura telləri ilə sıxılmış bir laboratoriyanı xatırladırdı. Məhz bu mürəkkəb atmosferdə Azərbaycan dilində çap olunan “Kəşkül” adlı nəşr ortaya çıxaraq maarifçilik ideyalarını, dil islahatını və milli kimlik axtarışını bir platformada birləşdirdi. 1883-cü il yanvarın 31-də Tiflisdə ilk nömrəsi jurnal formatında işıq üzü görən “Kəşkül” az sonra qəzetə çevrilib ictimai fikrin formalaşmasında mühüm vasitəyə dönmüşdü. Təsisçi Cəlal Ünsizadənin şəxsi təşəbbüsü, maddi riskləri və ətrafına topladığı ziyalı kontingenti qısa müddətdə nəşrin nüfuzunu yüksəltdi. Qəzetin sütunlarında pedaqogikadan tarixə, tibbi məsləhətlərdən ədəbi tənqidə qədər geniş mövzular sıraya düzülür, Həsən bəy Zərdabi, Firidun bəy Köçərli və Seyid Əzim Şirvani kimi qələm sahibləri oxucuya yeni dünyagörüşü aşılayırdı. Çar senzurasının ciddi təqibləri, texniki avadanlıq çatışmazlığı və maliyyə problemləri kimi maneələrə baxmayaraq, “Kəşkül” 1891-ci ilin oktyabrına qədər fəaliyyətini qorudu. Hər nömrə təkcə xəbər toplusu deyil, həm də milli oyanışın güzgüsü idi; burada “Azərbaycan” sözü tez-tez hallanır, ana dilində təhsilin əhəmiyyəti vurğulanırdı . Şərq və Qərb ədəbi nümunələrinin tərcüməsi, iqtisadiyyatın populist izahı, sosial tənqid və satira qəzetin əsas dayaq nöqtələri sayılırdı. Oxucu auditoriyası Tiflisdən Bakıya, Gəncədən Təbrizə qədər genişlənir, müxbir şəbəkəsi Rusiyanın mərkəzi vilayətlərini, habelə İran, Osmanlı və Misir kimi İslam ölkələrini əhatə edirdi. Maarifsevər ideyaların tirajlandığı bu tribuna, sonrakı mətbuat orqanlarına konseptual körpü oldu və Azərbaycan jurnalistikasının peşəkarlaşma mərhələsində əvəzsiz rol oynadı.
Yaranma Mühiti və Tarixi Kontekst
1870-ci illərin sonu ilə 1880-ci illərin əvvəli arasında Çar Rusiyasının Qafqaz siyasəti bir tərəfdən yerli dillərdə mətbuata qismən icazə verir, digər tərəfdən milli ideyaların yayılmasını senzura baryeri ilə məhdudlaşdırırdı. “Ziyayi-Qafqaziyyə” qəzetinin zəiflədiyi dövrdə boşluğu doldurmaq ehtiyacı duyuldu və Cəlal Ünsizadə maarifçilik estafetini öz əlinə aldı; onun üçün mətbuat xalqın “gözünü açan” güzgü idi.
Tiflis o vaxt Azərbaycan ziyalılarının intelektual mərkəzinə çevrilmişdi; universitetlər, kitabxanalar və poliqrafiya emalatxanaları müzakirələr üçün meydan təklif edirdi. Siyasi sabitlik nisbi olsa da, iqtisadi dinamika şəhərə mühacir müəllimləri, tacirləri və tələbələri cəlb edir, beləliklə, yeni qəzet üçün potensial oxucu bazası formalaşırdı.
Cəlal Ünsizadə və Redaksiya Komandası
Cəlal Ünsizadə pedaqoq kimi qazandığı təcrübəni redaksiya işində tətbiq edir, müəllim həmkarlarını, tələbələri və şairləri məqalə yazmağa təşviq edirdi. O, qardaşı Səid bəy Ünsizadənin “Ziya” mətbəəsində müasir tipografik texnika çatışmasa da, gənc şagirdlərin əməksevərliyini və özünün menecment bacarığını birləşdirərək ilk sayları hazırladı
Redaksiya heyətinə qoşulan Məmməd Kəngərli, Həsən bəy Zərdabi, Firidun bəy Köçərli və Seyid Əzim Şirvani kimi nüfuzlu qələm sahibləri qəzetin intellektual çəkisini artırdı. Çoxmillətli müəllif tərkibi – gürcü şairi İlya Çavçavadze, erməni yazarı Aleksandr Şirvanzadə, rus pedaqoqu Aleksey Çeriyayevi də ehtiva edirdi – “Kəşkül”ü Qafqaz miqyasında unikal dialoq platformasına çevirmişdi.
Jurnaldan Qəzetə Keçid Prosesi
“Kəşkül” ilk on bir nömrəsini illik abunə şərtilə jurnal formatında nəşr etsə də, oxucunun gündəlik informasiya tələbatı formata yenilik gətirdi. 1884-cü ildən başlayaraq, daha operativ məzmun çatdırmaq üçün jurnal qəzetə çevrildi və rubrikalar genişləndirildi; “Daxili şöbə”, “Tarixi-siyasi şöbə”, “Pedaqogika” kimi bölmələr əlavə olundu
Format dəyişikliyi həm çap tezliyini artırdı, həm də xəbərin aktuallığına imkan yaratdı. Çar senzurası qəzet formatını daha ciddi izləyir, 1890-cı ildə təkcə bir ildə 84 dəfə məzmunu yenidən baxışa göndərirdi. Buna baxmayaraq, redaksiya kollektiv əməkdaşlıq, korrektə çevikliyi və yaradıcılıq strategiyaları hesabına nömrələri ardıcıl çıxarmağı bacardı.
| Göstərici | Jurnal Mərhələsi | Qəzet Mərhələsi |
|---|---|---|
| Başlanğıc tarixi | 31 yanvar 1883 | 1884-cü ilin əvvəli |
| Çap yeri | Tiflis, “Ziya” mətbəəsi | Eyni mətbəə, genişləndirilmiş avadanlıq |
| Periodiklik | Ayda bir dəfə | Əvvəlcə həftəlik, sonralar iki həftədə bir |
| Orta səhifə sayı | 10-15 | 4-6 |
| Bütün sayların ümumi sayı | 11 | 200-dən artıq (təxmini) |
Mövzu Çeşidi və İdeoloji Xətt
“Kəşkül” rubrika modelini geniş saxlayırdı: xəbərlər, iqtisadi analiz, tibbi məsləhətlər, ədəbi tərcümələr və satirik qeydlər həmcins oxucu bazası üçün əlçatan dil ilə təqdim edilirdi. Məqalələrdə şərq klassikləri ilə Avropa maarifçilərinin ideyaları sintez olunur, sosial ədalət və savadsızlıqla mübarizə motivləri önə çəkilirdi.
İdeoloji xətt baxımından qəzet “Əkinçi”nin milli oyanış ruhu ilə “Ziya”nın modernist yanaşmasını birləşdirirdi. Redaksiya dini zəmindən çıxış edən idrakı milli şüura transformasiya etmək istəyirdi: millət anlayışını yalnız dini identiklikdən ayıraraq, dili və tarixi ortaq dəyər kimi vurğulayırdı.
Maarifçilik Missiyası və Milli Kimlik
Ünsizadənin proqram yazılarında dilin sadələşdirilməsi və məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi strateji prioritet sayılırdı. Məqalələrdə ana dilində dərslik çapının vacibliyi, qızların təhsilə cəlb olunması və kənd məktəbinin modernləşməsi kimi mövzular daim aktuallıq qazanırdı.
Milli kimlik quruculuğunda qəzet “Azərbaycan” terminini geniş ictimai dövriyyəyə daxil edir, tarix rubrikasında Səfəvilər və Atabəylər irsini təbliğ edirdi. Beləliklə, oxucular dini ünsiyyətdən kənara çıxıb mədəni-tarixi bağlılığı kəşf edir, özünü “Qafqaz müsəlmanı” deyil, “Azərbaycan türkü” kimi dərk etməyə başlayırdı.
Senzura Təzyiqləri və Hüquqi Maneələr
Rusiyanın Qafqaz Senzura Komitəsi qəzetin hər nömrəsini ciddi filtrlərdən keçirir, xüsusən siyasi və hərbi informasiya bölmələrinə qadağa qoyurdu. 1890-cı ildə “Kəşkül” məzmununa 84 dəfə düzəliş tələbi gəlməsi redaktor və mətbəə üçün həm maddi, həm vaxt itkisi yaradırdı
Redaksiya bu təzyiqə qarşı toon dəyişdirən mətn strategiyası, allegorik satira və bəzən də farsca və rusca əlavələrdən istifadə edərək ideyanı dolayı yolla çatdırırdı. Hər nömrənin əvvəlində yerləşdirilən “redaktor qeydi” bəzən senzura qərarını, bəzən də gecikmənin səbəbini oxucuya izah edirdi ki, bu da mətbuata inamı qorumağa kömək edirdi.
Oxucu Auditoriyası və Yayım Coğrafiyası
Tiflis baş ofisi olsa da, qəzetin abunə listəsində Bakı, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, həmçinin Təbriz və İstanbul ünvanları yer alırdı. Poçt və karvan marşrutları üzərindən çatdırılan nömrələr mühacir tələbə dairələri və mədrəsə müəllimləri tərəfindən dövriyyəyə buraxılırdı.
Oxucu sosial spektri geniş idi: tacirlər, dövlət qulluqçuları, müəllimlər, kənd ağsaqqalları və hətta Gürcüstan Gimnaziyasının azərbaycanlı şagirdləri qəzetdən məlumat mənbəyi kimi yararlanırdı. Beləliklə, “Kəşkül” milli informasiya şəbəkəsi rolunu oynayaraq ayrı-ayrı bölgələr arasında fikir körpüsü qururdu.
Mətbuat Tarixində Kəşkülün İrsi
1891-ci ildə nəşr axırlaşsa da, “Kəşkül” sonrakı onilliklərdə “Şərqi-Rus”, “Füyuzat” və “Molla Nəsrəddin” kimi orqanlar üçün nəzəri-praktik məktəb oldu. Qəzetdən keçən jurnalistlər mətbuat dillini normallaşdırdı, janr sərhədlərini genişləndirdi və satiranı ictimai tənqidin effektiv alətinə çevirdi.
XX əsrin əvvəlində milli məclis debatlarında, mətbuat haqqında qanun layihələrində “Kəşkül” təcrübəsinə istinad edilir, Cəlal Ünsizadənin maarifçilik strategiyası nümunə göstərilirdi. Bununla da qəzet Azərbaycan jurnalistikasının peşəkar institusional yaddaşına çevrildi.
“Kəşkül” qəzeti qısamüddətli ömrünə baxmayaraq, milli mətbuatın tarixində silinməz iz buraxdı. Maarifçilik ideyalarını kütləviləşdirmək, dil islahatını təşviq etmək və milli kimliyi möhkəmləndirmək kimi strateji hədəflərini ardıcıl həyata keçirdi. Çətin maddi-texniki şərtlərdə, senzura basqısı altında belə, redaksiya öz ideallarından geri dönmədi və hər nömrə ilə oxucunu düşünməyə, müzakirəyə və yenilik axtarışına sövq etdi. Qəzetin səhifələrinə toplanan iqtisadi şərhlər, ədəbi tərcümələr, tibbi tövsiyələr və satirik karikaturalar xalq maarifinin ensiklopediyasına çevrildi. Jurnalistlərin peşəkarlıq səviyyəsini yüksəltməsi, milli leksikonun zənginləşməsi və oxu mədəniyyətinin formalaşması da “Kəşkül”ün mühüm nailiyyətləri sırasında yer aldı. Nəşr bağlandıqdan sonra belə, onun ideoloji xətti yeni mətbuat orqanlarında yaşadı və XX əsrin intellektual hərəkatlarına ilham verdi. Mətbuat tarixçiləri üçün “Kəşkül” müxtəlif janrların simbiozu, maarifçi strategiyanın nümunəsi və senzura ilə yaradıcı dialoqun real modelidir. Hər bir cəmiyyət öz söz mülkünü qorumaq üçün belə tribunalara ehtiyac duyur; “Kəşkül” də o tribunaların bünövrəsini möhkəmləndirərək yaddaqalan nümunəyə çevrildi. Bu gün arxivlərdə saralmış səhifələri vərəqləyən tədqiqatçı, eyni sualı cavablandırır: informasiya azadlığı uğrunda aparılan mübarizədə mətbuatın rolu nə qədər həlledicidir. “Kəşkül” bu sualın tarixi cavabını verib və çağdaş oxucunu öz irsi ilə dialoqa dəvət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
İlk say 31 yanvar 1883-cü ildə Tiflisdə jurnal formatında nəşr edilib. Bu tarix köhnə təqvimlə 12 fevrala uyğun gəlir. Nəşr qısa müddət sonra qəzet statusu alaraq daha geniş auditoriyaya xitab etməyə başlayıb. Cəlal Ünsizadənin təşəbbüsü nəticəsində bu addım maarifçilik fəaliyyətini intensivləşdirdi.
Təsisçi və baş redaktor Cəlal Ünsizadə idi. O, qardaşı Səid bəy Ünsizadənin əvvəlki mətbuat təcrübəsindən bəhrələnərək “Kəşkül”ü yaratdı. Pedaqoji fəaliyyəti sayəsində o, savadlı müəllim və şagirdləri redaksiyaya cəlb edə bildi. Bununla da qəzetin intellektual bazası gücləndi.
Əsas məzmun Azərbaycan türkcəsində hazırlanırdı. Senzura tələblərinə uyğun olaraq ara-sıra rusca və farsca məqalələr də verilir, bu dillərdəki yazılar bölgə oxucuları və məmurlar üçün əlavə informasiya kanalı rolunu oynayırdı. Lakin redaksiya ana dilinə üstünlük prinsipindən geri çəkilmirdi. Bu yanaşma milli kimlik formalaşmasına töhfə verirdi.
“Kəşkül”də Daxili xəbərlər, Tarixi-siyasi şərhlər, Pedaqogika, Həkim məsləhəti, Şeir, Tənqid və Mətbuat icmalı kimi şöbələr mövcud idi. Hər rubrikanın öz daimi müəllifləri vardı və geniş mövzu palitrası oxucu marağını yüksək saxlayırdı. Rubrika modelinin zənginliyi qəzetin universal maarifçilik missiyasını gücləndirirdi. Eyni zamanda reklam və elan bölməsi də iqtisadi məlumatları çatdırırdı.
Qəzet allegorik ifadələrdən, satirik üslubdan və bəzən dil qatının dəyişdirilməsindən istifadə edirdi. Redaktor mətnləri tez-tez yenidən qurur, mübahisəli fikirləri metaforik çalarla gizlədirdi. Bəzi məqalələrdə fərqli əlifba və ya tərtib texnikası senzuranın diqqətini yayındırırdı. Bu taktika ideyaların oxucuya çatmasına şərait yaradırdı.
Oxucular sırasında tacirlər, müəllimlər, dövlət qulluqçuları və tələbələr üstünlük təşkil edirdi. Qəzet Tiflislə yanaşı Bakı, Gəncə, Şuşa və Təbrizdə də abunəçilərə çatdırılırdı. Qadın oxucuların sayının artması ana dilində maarifçilik məqalələri ilə bağlı idi. Beləcə “Kəşkül” geniş sosial təbəqələri informasiya dairəsinə cəlb etdi.
Əsas səbəblərdən biri senzura təzyiqlərinin güclənməsi, digəri isə maliyyə çətinlikləri idi. Çap xərcləri, abonə borcları və reklam gəlirlərinin yetərsizliyi redaksiyanı çətin vəziyyətə saldı. 1891-ci ilin oktyabrında fəaliyyət dayandırılarkən qəzet avadanlığının köhnəlməsi də problem yaratmışdı. Buna baxmayaraq, nəşrin maarifçi irsi davam etdi.
“Kəşkül” ana dilini prioritet seçərək milli şüuru dirçəltməyə çalışdı. Tarixi mövzularda məqalələr, folklor nümunələri və dil islahatı təklifləri oxucuda milli dəyər hissini gücləndirdi. Qəzet “Azərbaycan” anlayışını mədəni-tarixi birləşdirici element kimi tirajladı. Bu yanaşma sonrakı mətbuat orqanları üçün model oldu.
1903-cü ildən Bakıda çıxan “Şərqi-Rus” qismən “Kəşkül”ün tərzini təkrar etdi. 1906-cı ildə Bakıda nəşrə başlayan “Füyuzat” ideoloji ardıcıllıq qurdu. 1906-1918-ci illərin “Molla Nəsrəddin” jurnalı da satirik dil və tənqidi ruh baxımından “Kəşkül”ə bənzədi. Beləliklə, əvvəlki təcrübə yeni nəşrlərin intellektual bazasını formalaşdırdı.
Qəzetin ayrı-ayrı nömrələri Milli Kitabxananın nadir fondlarında, Tbilisi Dövlət Universitetinin arxivində və Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda qorunur. Bəzi nümunələr digital platformalara köçürülərək tədqiqatçılara açıqdır. Arxiv materialları üzərində aparılan işlərlə qəzetin mətnləri, şrift xüsusiyyətləri və redaksiya qeydləri araşdırılır. Bu qaynaqlar Azərbaycan mətbuat tarixinin öyrənilməsinə geniş imkan yaradır.
