Yumurtalıq kistası reproduktiv sistemin ən çox rast gəlinən patologiyalarından biri sayılır və hər beş qadından dördü həyatının müəyyən mərhələsində bu diaqnozla üzləşir. Adından bəlli olduğu kimi, kista yumurtalıq toxuması daxilində maye və ya yarımqatı substansiya ilə dolu baloncuktur. Müasir ginekologiya bu patologiyanı iki əsas qrupa ayırır: funksional və qeyri-funksional kistalar. Funksional tip reproduktiv dövrdə hormonal dalğalanmaların təsiri ilə əmələ gəlir və əksər hallarda müalicəsiz yoxa çıxır. Qeyri-funksional kistalar isə dermoid, endometrioid və ya seroz kimi alt növlərə bölünür və bəzən cərrahi müdaxilə tələb edir. Klinik qeydiyyat göstərir ki, kistanın ölçüsü, strukturu və böyümə dinamikası risk səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas parametrlərdir. Çox zaman qadın uzun müddət simptom hiss etmir; ultrasəs müayinəsi təsadüfi aşkarlanmış kista hallarının 60 faizini təşkil edir. Lakin müəyyən ölçünü keçdikdən sonra ağrı, menstrual disbalans və ya sonsuzluq kimi problemlər ortaya çıxır. Həkimlərin tövsiyəsi profilaktik ginekoloji baxışın illik, bəzən yarımillik intervalla aparılmasıdır. Ertə diaqnoz həm konservativ, həm də minimal invaziv müalicə variantlarını genişləndirir və reproduktiv funksiyanı qorumağa kömək edir. Eyni zamanda, düzgün həyat tərzi, balanslı hormon profili və stressin idarəedilməsi yumurtalıq sağlamlığında mühüm rol oynayır. Tibbi elm kista patogenezini tam aydınlaşdıra bilməsə də, multidissiplinar yanaşma müalicə effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Patogenezin ümumi mexanizmləri
Yumurtalıq kistasının yaranma prosesi əksər hallarda ovulyasiya dövründə follikulun tam açılmaması ilə başlayır. Follikulyar kista hormonal balansın, xüsusən estrogən-progesteron nisbətinin pozulması fonunda formalaşır. Yumurtahüceyrə sərbəst buraxılmayanda maye dolu zərdabi kisə böyüməyə davam edir və bəzən 7–8 santimetrə çatır. İkinci məşhur mexanizm isə corpus luteumun sorulmaması ilə əlaqəlidir; bu halda sarı cisim daxilində qan qarışıq maye yığılır və lüteal kista əmələ gəlir.
Endometrioid kistalar tamamilə fərqli patogenezlidir: endometrium hüceyrələrinin yumurtalıq səthinə ektopik implantasiyası nəticəsində “şokolad kistası” adlanan strukturlar yaranır. Dermoid növ isə embrional dövrdən qalan pluripotent hüceyrələrdən inkişaf edərək tər, piy və bəzən saç elementləri daşıyır. Patogenezin müxtəlif olmasına baxmayaraq, ortaq cəhət hüceyrə proliferasiyası və toxuma içi maye toplanmasıdır.
Risk faktorları və epidemiologiya
Yaş ən önəmli risk determinantıdır: reproduktiv dövrdə hormonal tsikl aktiv olduğundan kista ehtimalı yüksəkdir. Polikistik yumurtalıq sindromu, qalxanabənzər vəz xəstəlikləri və hiperprolaktinemiya hormonal disbalansı dərinləşdirərək risk səviyyəsini artırır. Eyni zamanda, erkən menarx, gec klimaks və uzunmüddətli anovulyator sikl tarixi də kista ehtimalını yüksəldir.
Genetik meyllilik endometrioid və dermoid kistalarda xüsusi rol oynayır; ailə anamnezində oxşar halların olması risk əmsalını iki dəfəyədək artırır. Siqaret, yüksək BKİ və xroniki stress kortizol artımına səbəb olaraq ovulyator mexanizmi pozur. Qərb ölkələrində aparılan metaanaliz göstərib ki, oral kontraseptivlərin uzunmüddətli qəbulu funksional kistaların profilaktikasında 40 faizədək azalma yaradıb.
Klinik simptomatika
Kistanın kiçik ölçülü mərhələsi adətən asemptomatik keçir; qadın yalnız rutin ultrasəs zamanı patologiyadan xəbər tutur. Böyüdükcə zəif çəkən qarınaltı ağrısı, beldə sızıltı və cinsi əlaqə zamanı narahatlıq yarana bilər. Follikulyar növlər menstrual tsikli uzada, lüteal kistalar isə gecikmiş, lakin uzun qanaxma şəklində dismeninoreya törədə bilər.
Endometrioid kistalar dysmenoreyanı xeyli gücləndirir, çünki hər sikldə kista daxilində də mikroskopik qanama olur. Dermoid kistalar adətən ağrısızdır, lakin torsiya riski yüksəkdir; burulma baş verərsə kəskin qarın sindromu, qusma və taxikardiya müşahidə olunur. Böyük kistalar sidik kisəsinə təzyiq edərək pollakiuriya yarada bilər.
Diaqnostika metodları
Birinci sırada transvaginal ultrasəs durur: kistanın ölçüsü, divar qalınlığı və daxili eko-strukturu haqqında dəqiq məlumat verir. Doppler rejimi damarlaşmanı qiymətləndirərək malign potensial barədə ipucu verir. Marker analizində CA-125 endometrioid və ya seroz kista ilə malign proses arasında differensiasiya üçün istifadə olunur.
Kompyuter tomoqrafiya və MRT mürəkkəb vakalarda, xüsusən dermoid və şokolad kistalarının ayırıcı diaqnozunda üstünlük təşkil edir. Laparoskopiya həm diaqnostik, həm də terapevtik metod kimi dəyərli sayılır; şübhəli kistalar vizual təftiş edilir və eyni seansda çıxarıla bilər.
| Diaqnostik üsul | İstifadə hədəfi | Üstünlüyü | Məhdudiyyəti |
|---|---|---|---|
| Transvaginal USM | Ölçü, struktur | Sürətli, invaziv deyil | İri qarın divarında çətin |
| Doppler | Damarlaşma | Malignite riski göstəricisi | Kiçik kistada həssaslıq az |
| CA-125 | Marker | Endometrioz göstəricisi | Qeyri-spesifik |
| MRT | Kompleks kista | Yüksək kontrast | Bahalı, metal implantda risk |
Müalicə strategiyaları
Funksional kistalar 6–12 həftə müşahidə altında saxlanılır; bu müddətdə kistanın 70 faizi öz-özünə sorulur. Oral kontraseptivlər yeni kista yaranmasını əngəlləyir və mövcud kistanın sorulma prosesini sürətləndirir. İltihabi fonda yaranan ağrı üçün qeyri-steroid analgetiklər tövsiyə olunur.
Qeyri-funksional, sürətlə böyüyən və ya torsiya riski daşıyan kistalar laparoskopik yolla çıxarılır. Laparoskopiya xərçəng şübhəsi olmayan hallarda orqanqoruyucu üsuldur; yumurtalıq toxuması maksimal saxlanılır və reproduktiv funksiya qorunur. Malignite riski varsa, laparotomiya və histoloji analiz aparılır.
Fəsadlar və profilaktika
Kistanın ən qorxulu fəsadı torsiyadır; vaxtında əməliyyat olunmazsa, yumurtalığın nekrozu və sepsis yarana bilər. Digər ağırlaşma kista kapsulunun yırtılmasıdır ki, bu, qarın boşluğuna qanaxma və kəskin ağrı ilə nəticələnir. Endometrioid kistalar sonsuzluq riskini, dermoidlər isə malign deformasiyanı artırır.
Profilaktik baxımdan hormonal balansın qorunması, müntəzəm USM skrininqi və stress idarəeta texnikaları önəmlidir. Qidalanmada omega-3 mənbələri, antioksidant meyvə-tərəvəz və A, E vitamini ilə zəngin rasion yumurtalıq toxumasının metabolik stresini azaldır. Fiziki aktivlik isə insulin müqavimətini azaldaraq hormonal homeostaza kömək edir.
Psixoloji aspekt və sosial dəstək
Diaqnoz qadınlarda gələcək doğum qabiliyyəti, əməliyyat qorxusu və malign ehtimal səbəbindən həyəcan yaradır. Psixo-təhlükəsizlik üçün konsultativ dəstək və təlimatlar vacibdir. Tibbi heyət xəstəyə kistanın təbiəti, həcmi və müalicə planı barədə şəffaf məlumat verdikdə narahatlıq azalır.
Ailə dəstəyi, xüsusən həyat yoldaşının empatik münasibəti reabilitasiya prosesini asanlaşdırır. Sosial şəbəkələrdə etibarlı pasiyent qrupları mübadilə platforması rolunu oynayır və motivasiya artırır. Psixoloqlar müsbət vizualizasiya və nəfəs texnikaları ilə ağrı algısını idarə etməyi tövsiyə edirlər.
Pregnansiya zamanı kista idarəetməsi
Hamiləlikdə kistanın proqnozu ölçü və morfologiyadan asılıdır. İlk trimestrdə aşkarlanan funksional kistalar çox vaxt 16-20 həftəyə qədər geriləyir. Böyük ölçülü və ya qeyri-tipik görünüşlü kistalar isə torsiya riskinə görə yaxın izlənilir.
Laparoskopik rezeksiya hamiləliyin ikinci trimestrində ən təhlükəsiz sayılır, çünki orqanogenez tamamlanır və erkən doğum riski aşağıdır. Əməliyyat zamanı anestezioloq maternofetal oksigenasiyanı real vaxt monitorinq edir. Postoperativ dövrdə progesteron dəstəyi erkən kontraksiyaların qarşısını alır.
Yumurtalıq kistaları geniş yayılmış, lakin erkən diaqnoz və düzgün yanaşma ilə əksər hallarda uğurla idarə olunan patologiyalardır. Hormonal balansın pozulması, genetik meyllilik və həyat tərzi riskləri patogenezin əsas sütunlarını təşkil edir. Transvaginal ultrasəs və doppler müayinələri diaqnostikanın qızıl standartı olaraq həkimə kistanın təbiətini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Funksional kistalar müşahidə və hormon tənzimi ilə geriləyə bilər, qeyri-funksional növlər isə minimal invaziv cərrahiyyə ilə effektiv aradan qaldırılır. Profilaktik müayinələr patoloji prosesin erkən mərhələdə aşkarlanmasını təmin edir və reproduktiv sağlamlığı qoruyur. Fəsad riskini azaltmaq üçün qadınların ildə azı bir dəfə ginekoloq qəbuluna getməsi, balanslı qidalanma və stress menecmentinə üstünlük verməsi tövsiyə olunur. Hamiləlik dövründə kista izlənməsi xüsusi protokol tələb edir və maternal-fetal təhlükəsizlik prioritetdir. Psixoloji dəstək və ailə iştirakçılığı bərpa prosesinin mühüm komponentidir. Beləliklə, multidissiplinar yanaşma – ginekoloq, endokrinoloq, radioloq və psixoloqun əməkdaşlığı – yumurtalıq kistalarının həm tibbi, həm də emosional çətinliklərini minimuma endirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kista yumurtalıq toxuması daxilində maye və ya yarımqatı məzmunla dolu kisəcikdir. Böyüyərək strukturu gərir və bəzən ağrı, menstruasiya pozuntusu yarada bilir. Çoxu xoşxassəli olsa da, idarəetmə strategiyası kistanın tipindən asılıdır. Ertə diaqnoz əksər hallarda cərrahiyyəsiz həll imkanı verir.
Funksional kista ovulyasiya prosesi zamanı follikulun və ya sarı cismin tam sorulmaması nəticəsində əmələ gəlir. Adətən hormonal tsiklin növbəti dövrlərində öz-özünə kiçilir. Təbabətdə onu müşahidə etmək və lazım gələrsə hormonal müalicə tətbiq etmək kifayətdir. Cərrahi müdaxilə nadir hallarda tələb olunur.
Əksər yumurtalıq kistaları xoşxassəlidir, lakin seroz və ya dermoid növlərin 1–2 faizində malign transformasiya riski mövcuddur. Ultrasəsdə divar qalınlığı, pilləvari quruluş və güclü damarlaşma şübhə yaradır. Belə hallarda onkoloq-ginekoloqun iştirakı ilə genişləndirilmiş plan hazırlanır.
Ölçü artdıqca çəkən qarınaltı ağrısı, bel sızıltısı, cinsi əlaqə zamanı diskomfort müşahidə olunur. Menstrual tsikldə gecikmə və ya qeyri-tipik qanaxma baş verə bilər. Böyük kistalar sidik kisəsinə təzyiq edərək tez-tez sidiyə getmə ilə özünü göstərir. Torsiya və ya yırtılma kəskin qarın ağrısına səbəb olur.
Kiçik funksional kistalar adətən hamiləlik davam etdikcə geriləyir və müdaxilə tələb etmir. Lakin 5 santimetrdən böyük və ya qeyri-tipik kistalar torsiya riski daşıyır. İkinci trimestrdə laparoskopik çıxarılma təhlükəsiz sayılır. Ginekoloq dövrü ultrasəs nəzarəti ilə vəziyyəti izləyir.
Oral kontraseptivlərin uzunmüddətli istifadəsi funksional kista riskini azaldır. Hormonal balansı qoruyan sağlam həyat tərzi – normal BKİ, balanslı qida, stress menecmenti – də risk faktorlarını minimallaşdırır. İllik ginekoloji müayinələr profilaktikanın əsas hissəsidir.
Qeyri-funksional, sürətlə böyüyən və ya torsiya şübhəsi yaradan kistalar laparoskopik yolla çıxarılır. Bu üsul minimal kəsiklə yumurtalıq toxumasını qorumağa imkan verir. Malignite riski olan kistada isə geniş laparotomiya və histoloji analiz aparılır.
Endometrioid və ya “şokolad” kistası endometrium hüceyrələrinin yumurtalıqda ektopik yerləşməsi ilə formalaşır. Hər menstrual tsikldə kista daxilində qanama olur və tünd-qəhvəyi məzmun toplanır. Sonsuzluq və ağrılı menstruasiya kimi problemlərə səbəb ola bilər.
Dermoid kista embrional hüceyrələrdən inkişaf etdiyindən saç, piy və diş elementləri ehtiva edir. Əksər hallarda xoşxassəlidir, lakin böyüyərək torsiya riski yarada bilər. Cərrahi çıxarılma tam sağalma təmin edir.
Kəskin qarın ağrısı, başgicəllənmə və zəiflik hiss edirsinizsə, təcili tibbi yardıma müraciət edin. Ultrasəs və ya KT ilə qarın boşluğuna qanaxma qiymətləndirilir. Ağır hallarda təcili laparoskopik və ya açıq əməliyyat tələb oluna bilər.
