Dilin canlı və daim inkişaf edən bir varlıq olması heç kimə sirr deyil. Hər bir dövrün öz leksik sərvəti, öz ifadə imkanları və üslub xüsusiyyətləri vardır. Zaman keçdikcə insanların dünyagörüşü, yaşayış tərzi və sosial münasibətləri dəyişir, bu da dilin lüğət tərkibində öz əksini tapır. Tarixi proseslər, elmi-texniki tərəqqi, mədəniyyət və məişət sahəsində baş verən yeniliklər bəzi sözlərin tez-tez işlənilməsinə, bəzilərinin isə unudulmasına səbəb olur. Köhnəlmiş sözlər isə dilin keçmiş dövrlərində geniş istifadə olunan, lakin indi ya işləkliyi azalmış, ya da ümumiyyətlə gündəlik dildən çıxmış sözlərdir. Bu sözlər çox zaman yazılı abidələrdə, klassik ədəbiyyatda, qədim mənbə və sənədlərdə rast gəlinir. Köhnəlmiş sözlərin öyrənilməsi dil tariximizin, mədəniyyətimizin, xalq yaddaşımızın dərinliklərinə enmək üçün mühüm vasitədir. Onlar nəsillər arasında bir körpü rolunu oynayır, qədim dövrlərin həyat tərzini, əxlaqını, dünya görüşünü bu günə daşıyır. Hər bir dil üçün köhnəlmiş sözlər irs, zənginlik, bədii-estetik dəyər kimi qəbul olunur. Müasir dövrdə belə sözlər bəzən arxaik, tarixi və ya poetik üslubda, folklor nümunələrində və dialektlərdə yaşamaqda davam edir. Köhnəlmiş sözlərin qorunması və araşdırılması dilçi alimlərin, müəllimlərin, ədəbiyyatşünasların və sözsevərlərin əsas vəzifələrindəndir. Onlar vasitəsilə millətin tarixində baş verən dəyişiklikləri, ictimai-siyasi hadisələri izləmək mümkündür. Köhnəlmiş sözlər dilə xüsusi poetiklik, rəngarənglik və obrazlılıq gətirir, söz sənətinin incəliklərini aşkar edir. Müasir gənc nəsil üçün bu sözlərin yenidən öyrənilməsi və tətbiqi milli kimliyin və tarixi şüurun möhkəmlənməsinə xidmət edir.
Köhnəlmiş sözlərin tərifi və leksik təsnifatı
Köhnəlmiş sözlər leksik baxımdan iki əsas qrupa bölünür: arxaizmlər və tarixizmlər. Arxaizmlər işləkliyini itirmiş, lakin eyni məfhumun müasir qarşılığı olan sözlərdir. Tarixizmlər isə artıq ləğv olunan, yox olan anlayışları ifadə edən sözlərdir.
Bu sözlər adətən dilin inkişaf prosesi, sosial-mədəni dəyişikliklər və ictimai həyatın yenilənməsi nəticəsində gündəlik dildən sıxışdırılıb çıxarılır. Ədəbiyyatda, folklorda və tarixi sənədlərdə onların izlərinə rast gəlmək mümkündür.
Arxaizmlər və tarixizmlərin fərqləri
Arxaizmlər öz məna yükünü qoruyub saxlayır, sadəcə köhnəlmiş formada işlədilir. Məsələn, “mərhəba” (salam) və ya “bahadır” (igid) kimi sözlər. Onların yerini daha müasir sözlər alıb.
Tarixizmlər isə bəzən təkcə dildə deyil, reallıqda da aradan qalxıb. Məsələn, “bəylərbəyi”, “xan”, “sipah”, “çevikçi” kimi sözlər tarixdə qalmış anlayışları əks etdirir və müasir həyatda istifadə olunmur.
Köhnəlmiş sözlərin yaranma səbəbləri
Dil dəyişdikcə və inkişaf etdikcə bəzi sözlər aktuallığını itirir. Cəmiyyətin həyat tərzində, idarəçilikdə, məişətdə baş verən köklü dəyişikliklər köhnəlmiş sözlərin yaranmasına səbəb olur.
Elm, texnologiya və sosial institutların yenilənməsi ilə bəzi sözlər sıradan çıxır, yeniləri ilə əvəz olunur. Eyni zamanda, müəyyən sözlər zamanla başqa məna qazanır və ya yeni funksiyaya malik olur.
Köhnəlmiş sözlərin ədəbiyyatda və folklorda rolu
Ədəbiyyat və folklor nümunələrində köhnəlmiş sözlər xüsusi poetik və estetik dəyərə malikdir. Onlar mətnə qədimlik ab-havası, koloriti və milli ruh gətirir.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, dastanlarda, bayatılarda, atalar sözlərində belə sözlərə tez-tez rast gəlinir. Müasir yazarlar da köhnəlmiş sözlərdən istifadə edərək mətnin obrazlılığını artırırlar.
Köhnəlmiş sözlərin öyrənilməsinin əhəmiyyəti
Bu sözlərin araşdırılması Azərbaycan dilinin tarixi və inkişaf mərhələlərini anlamağa kömək edir. Onlar vasitəsilə qədim mənbələrin, arxivlərin və sənədlərin məzmununu doğru şəkildə oxumaq mümkündür.
Köhnəlmiş sözlərin öyrənilməsi milli kimliyin, mədəni irsin qorunmasına, dildə bədii zənginliyin artmasına xidmət edir. Həmçinin, müasir ədəbiyyatda yeni üslub axtarışlarına stimul verir.
Dialektlərdə və şifahi nitqdə köhnəlmiş sözlərin izləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində köhnəlmiş sözlərin dialekt və şivələrdə yaşaması müşahidə olunur. Xüsusilə kəndlərdə, yaşlı nəsil arasında belə sözlər gündəlik nitqdə qalır.
Şifahi xalq ədəbiyyatı, tapmacalar, nağıllar və bayatılar bu sözlərin qorunmasında əvəzolunmaz rol oynayır. Bəzən gənc nəsil bu sözlərin mənasını bilməsə də, folklor vasitəsilə onlarla tanış olur.
Köhnəlmiş sözlərin müasir dildə istifadəsi və aktual olması
Bəzi köhnəlmiş sözlər yenidən bədii və publisistik nitqdə, ədəbi tərcümələrdə, filmlərdə, teatr tamaşalarında aktuallaşır. Onlar mətnə qədimlik, orijinallıq və poetik dərinlik qatır.
Bəzən gənc yazarlar və şairlər köhnəlmiş sözlərdən istifadə edərək milli ənənəyə bağlılığı vurğulayırlar. Bu, dilin zənginliyini və davamlılığını təmin edən amillərdəndir.
Köhnəlmiş sözlərin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması
Bu sözlərin lüğətlərdə, dərsliklərdə, ədəbiyyat dərslərində və folklor nümunələrində saxlanılması vacibdir. Müasir texnologiyalar vasitəsilə köhnəlmiş sözlərin elektron bazaları yaradılır.
Məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində və elmi tədqiqatlarda köhnəlmiş sözlərin öyrədilməsi milli dəyərlərin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün əhəmiyyətlidir. Bu, həm də dilin tarixi yaddaşının qorunmasına xidmət edir.
| Söz | Mənası | Qrupu | Müasir qarşılığı |
|---|---|---|---|
| Bahadır | İgid, qəhrəman | Arxaizm | Qəhrəman, cəsur |
| Xan | Hökmdar, başçı | Tarixizm | Prezident, rəhbər |
| Mərhəba | Salam | Arxaizm | Salam, salamlaşma |
| Sipah | Döyüşçü, atlı əsgər | Tarixizm | Əsgər |
Köhnəlmiş sözlər Azərbaycan dilinin, milli mədəniyyətimizin, xalq yaddaşımızın ayrılmaz hissəsidir. Onlar tarixi keçmişimizə, qədim həyat tərzimizə və dünyagörüşümüzə birbaşa pəncərə açır. Hər dövrün öz dil avazı, ifadə zənginliyi və leksik sərvəti var, bu baxımdan köhnəlmiş sözlər bir dəyərdir. Müasir dövr insanı üçün belə sözlər yalnız arxaizm və ya tarixizm deyil, həm də poetiklik, bədii-estetik gözəllik daşıyıcısıdır. Onların qorunması, öyrənilməsi və yeni nəsillərə çatdırılması dilçilik elminin, müəllimlərin və hər bir sözsevərin borcudur. Köhnəlmiş sözlər ədəbiyyat və folklorda xüsusi rəngarənglik, bədii güc və obrazlılıq yaradır. Onların istifadəsi dili canlandırır, milliliyi və orijinallığı ön plana çəkir. Gənc nəslin dil tarixini bilməsi, bu sözlərin mənasını və işlənmə sahəsini öyrənməsi milli şüurun inkişafı üçün vacibdir. Hər bir köhnəlmiş sözün arxasında bir dövrün həyat tərzi, adət-ənənəsi və dünya duyumu yatır. Bu sözlər canlı dil irsimizdir, onları yaşatmaq və gələcəyə ötürmək hər kəsin vəzifəsidir. Köhnəlmiş sözlər yaddaşımızda, mədəniyyətimizdə və dilimizin dərin qatlarında əbədi yaşamağa layiqdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Köhnəlmiş söz – dilin inkişafı ilə işləkliyini itirmiş, gündəlik nitqdə az rast gəlinən və ya tamamilə istifadə olunmayan sözdür. Belə sözlər ya müasir qarşılığı ilə əvəz olunub, ya da tarixdə qalıb. Onlar ədəbiyyatda, klassik mənbələrdə və folklorda daha çox rast gəlinir. Köhnəlmiş sözlər dil tarixinin, xalq yaddaşının izlərini qoruyur.
Köhnəlmiş sözlər əsasən arxaizmlər və tarixizmlərə bölünür. Arxaizmlər köhnəlmiş formada işlədilən, lakin yeni qarşılığı olan sözlərdir. Tarixizmlər isə artıq istifadə olunmayan, tarixdə qalmış anlayışları bildirir. Hər iki növ milli irsin və dilin inkişaf mərhələlərinin göstəricisidir.
Arxaizmlər məna baxımından indi də mövcuddur, sadəcə müasir sözlərlə əvəz olunub, məsələn “mərhəba” əvəzinə “salam”. Tarixizmlər isə yalnız tarixdə qalmış, müasir dövrdə işlənməyən sözlərdir, məsələn “sipah” və ya “xan”. Bu fərq onların leksik və semantik xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.
Dildə və cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər, texnoloji inkişaf, ictimai həyatın yenilənməsi bəzi sözlərin köhnəlməsinə səbəb olur. Bəzi anlayışlar sıradan çıxır, onların yerini yeni termin və ifadələr tutur. Eyni zamanda bəzi sözlər başqa məna qazanır və ya yeni funksiyaya malik olur. Bütün bunlar dilin canlı və dəyişkən olmasını göstərir.
Köhnəlmiş sözlər ədəbiyyatda mətnə qədimlik ab-havası, milli koloriti və poetik dərinlik qatır. Onlar əsərin dilini daha rəngarəng və təsirli edir. Klassik ədəbiyyatda və folklorda belə sözlərin istifadəsi geniş yayılıb. Müasir yazıçılar da arxaizmlərdən istifadə etməklə milli ənənəyə bağlılığı vurğulayırlar.
Köhnəlmiş sözlərin qorunması dilin tarixinin, milli mədəniyyətin və xalq yaddaşının qorunması deməkdir. Onların öyrənilməsi yeni nəsillərin milli kimliyinin möhkəmlənməsinə kömək edir. Dilçi alimlər, müəllimlər və ədəbiyyatşünaslar bu sözləri dərsliklərdə, lüğətlərdə və tədqiqatlarda yaşatmağa çalışırlar. Bu, milli irsin nəsildən-nəslə ötürülməsinə şərait yaradır.
Bəzi köhnəlmiş sözlər müasir ədəbiyyatda, şeirlərdə, publisistik məqalələrdə, filmlərdə və teatr tamaşalarında işlədilir. Onlar mətnə qədimlik, orijinallıq və bədii-estetik dəyər əlavə edir. Bu sözlər vasitəsilə milli ruh və tarix oxucuya daha yaxın çatdırılır. Gənc yazarlar da belə sözlərdən istifadəni maraqlı üslub kimi qəbul edirlər.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində dialekt və şivələrdə köhnəlmiş sözlər yaşamağa davam edir. Yaşlı nəsil bu sözləri gündəlik nitqdə istifadə edir. Folklor, tapmaca və nağıllarda bu sözlərin izləri saxlanılır. Beləliklə, dialektlər dilin tarixi yaddaşını qoruyur.
Köhnəlmiş sözlərin öyrənilməsi dilçi alimlər, müəllimlər, ədəbiyyatşünaslar, tələbələr və dil həvəskarları üçün vacibdir. Onlar vasitəsilə dilin inkişaf tarixini, milli-mədəni irsi və ədəbiyyatın bədii imkanlarını anlamaq olur. Həm də məktəblilər üçün ana dili dərslərində bu mövzu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Köhnəlmiş sözlərin lüğətlərdə, dərsliklərdə, ədəbiyyat dərslərində və folklor nümunələrində saxlanılması vacibdir. Elektron resurslar və müasir texnologiyalar vasitəsilə bu sözlərin məlumat bazaları yaradılır. Tədris prosesində və mədəni tədbirlərdə köhnəlmiş sözlərə xüsusi yer ayrılır. Beləliklə, dilin tarixi yaddaşı gələcək nəsillərə çatdırılır.
