Köhlən nədir? Mənşəyi, Növləri

Köhlən sözü Azərbaycan xalqının həyat tərzində, dilində və ənənələrində xüsusi yerə malik olan, çox qədim kökləri olan bir anlayışdır. Bu termin təkcə lüğəvi mənada deyil, həm də xalq ədəbiyyatında, gündəlik danışıqda, bədii təsvirlərdə və hətta atçılıq mədəniyyətində özünəməxsus məna daşıyır. Azərbaycanda at həmişə milli kimliyin, mərdliyin, dözümlülüyün, azadlığın və qüdrətin rəmzi kimi qəbul olunub. Köhlən isə, atçılıqla bağlı terminologiyada özünəməxsus bir yeri tutur və məhz bu baxımdan tədqiqi maraqlı və vacibdir.
Köhlənin mənşəyi, fonetik forması, semantikası və sosial-mədəni mahiyyəti həm ədəbiyyatşünaslar, həm dilçi alimlər, həm də tarixçilər tərəfindən daim araşdırılmışdır. Xalqın yaddaşında köhlən atı təkcə fiziki göstəriciləri ilə deyil, həm də öz əzəməti, gözəlliyi və dözümlülüyü ilə seçilən nadir canlılardan biri kimi yaşayıb. Bu, təkcə bir at növünün təsviri deyil, həm də xalq təxəyyülünün, zövqünün, həyat fəlsəfəsinin göstəricisidir.
Azərbaycan atçılıq mədəniyyətində köhlən atların seçilməsi və qiymətləndirilməsi həmişə xüsusi şərtlər və meyarlar əsasında aparılıb. Belə atlar döyüş meydanlarının, toy-düyünlərin, şənliklərin, nağıl və dastanların əvəzolunmaz iştirakçısı olub.

Köhlən sözünün mənşəyi və etimologiyası

Köhlən sözünün leksik mənası əsasən Azərbaycan dilində tünd rəngli, parlaq, əzəmətli və gözəl atlara verilən ad kimi tanınır. Lakin bu termin heç də yalnız fiziki rəng göstəricisinə görə deyil, həm də estetik və funksional baxımdan seçilən atlara aid edilir. Tarixi mənbələrə nəzər yetirdikdə, köhlən sözünün türk dillərində və qədim Azərbaycan atçılıq terminologiyasında kök saldığını görmək mümkündür.
Ərəb, fars və türk ədəbiyyatında da “köhlən” tipli ifadələrə rast gəlinir, lakin Azərbaycan dilində bu sözün yayılması və oturuşması daha güclüdür. Köhlən – əsasən qara, tünd qırmızı, yaxud bəzən parlaq kəsik rəngli atlara verilən ad olub, bu atların parıltılı, canlı və enerjili xarakterini vurğulayır. Azərbaycan dilindəki köhlən termini həm də, “çevik”, “gümrah”, “diribaş” mənasında da işlədilə bilər.
Bir sıra mənbələrdə köhlən sözünün “köhlə-” kökündən yarandığı və “yanmaq”, “alışmaq”, “parlamaq” kimi köhnə türk etimologiyasında işlədildiyi qeyd edilir. Buna görə də, köhlən təkcə rəngi deyil, həm də təbiət etibarı ilə “yanan”, “işıqlı” bir at obrazını canlandırır.

Köhlən atların fiziki xüsusiyyətləri

Köhlən atların əsas fiziki xüsusiyyətləri onları digər at növlərindən fərqləndirir. Bu atlar adətən, parlaq, tünd qara və ya qırmızı rəngdə, güclü əzələli, çevik və dözümlü olurlar. Köhlən atların boyu əksər hallarda orta və ya bir az hündür, bel xətti düz, döş qəfəsi geniş, ayaqları isə incə və qüvvətli olur.
Xalq arasında köhlən atların gözəlliyi barədə təsvirlər bədii yaradıcılıqda geniş əksini tapıb. Belə atlar qıvraq hərəkətli, enerjili və eyni zamanda itaətkar xarakterə malik olur. Başının forması adətən kiçik, qulaqları dik, gözləri iri və canlı olur. Bu xüsusiyyətlər köhlən atların həm döyüş, həm də yarış atı kimi seçilməsinə səbəb olub.
Köhlən atların xarakterində cəsarət, inadkarlıq, itaətkarlıq və ağıllılıq xüsusiyyətləri də mühüm yer tutur. Əfsanələrdə və nağıllarda köhlən atlar tez-tez qəhrəmanların ayrılmaz yol yoldaşı kimi təqdim edilir. Bu isə, köhlənlərin təkcə fiziki yox, həm də mənəvi baxımdan seçildiyinin göstəricisidir.

Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda köhlən

Azərbaycan folklorunda və klassik ədəbiyyatında köhlən at obrazı daim xüsusi diqqətə layiq olub. Dastanlarda, nağıllarda, xalq mahnılarında və aşıq şeirlərində köhlən atlar bəzən qəhrəmanın sadiq dostu, bəzən isə qüdrət və güc rəmzi kimi təsvir edilir. Məsələn, “Koroğlu” dastanında Koroğlunun köhlən atı onun ən böyük dayağı və döyüş yoldaşıdır.
Eyni zamanda, köhlən obrazı ilə bağlı çoxlu atalar sözləri, deyimlər, lətifələr və bədii təsvirlər yaranıb. “Köhlən kimi cəld”, “köhlən kimi parlaq”, “köhlənin yüyənini tutmaq” kimi ifadələr dildə özünəməxsus yer tutub. Bu, Azərbaycan xalqının atlara, xüsusilə köhlən atlara olan sevgisini, hörmətini və ehtiramını açıq şəkildə göstərir.
Köhlən obrazı həm də insanlara aid edilərək onların cəsarətini, çevikliyini, iradəsini tərifləyən epitet kimi işlədilə bilər. Xalq ədəbiyyatında köhlən simvolu bəzən azadlıq, bəzən də vüqar, bəzən isə sadiqlik və mərdlik anlamında təqdim olunur.

Köhlənin növləri və təsnifatı

Azərbaycan atçılıq ənənəsində köhlən atlar müxtəlif alt növlərə və xüsusiyyətlərinə görə təsnif edilir. Hər bölgədə, hər mahalda bu atların fərqli xüsusiyyətləri və seçilmə meyarları olur. Bəzən köhlən tünd qara, bəzən isə tünd qırmızı rəngli atlara deyilir.
Cədvəl şəklində köhlən atların ən çox yayılan təsnifatını təqdim edirik:

Həmçinin, bəzi yerlərdə köhlən atların təsnifatında yalı və quyruğunun forması, bədən quruluşunun estetikliyi və davranış xüsusiyyətləri də nəzərə alınır. Bu fərqliliklər həmin atların hansı məqsədlər üçün daha münasib olduğunu göstərir.

Köhlən atların Azərbaycan mədəniyyətində rolu

Köhlən atların Azərbaycan mədəniyyətində rolu son dərəcə genişdir. Tarixi qaynaqlarda, qədim miniatür və xalça təsvirlərində, eləcə də yazılı abidələrdə köhlən atlara rast gəlmək olar. Ən qədim dövrlərdən bəri, döyüşlərdə və iri tədbirlərdə məhz köhlən atlar seçilərdi, çünki bu atlar həm gözəllikləri, həm də gücləri ilə fərqlənirdi.
Toy mərasimlərində, aşıq havalarında, xalq oyunlarında da köhlən atların adı xüsusi vurğulanıb. Çox vaxt bəy toya köhlən atda aparılırdı, bu isə onun qəhrəmanlıq və zənginlik simvolu hesab edilirdi. Eyni zamanda, köhlən atların xalq şeirlərində və bayatılarda işlədilməsi onların xalq şüurunda nə qədər dərin yer tutduğunu göstərir.
At yarışlarında və digər idman növlərində də köhlən atlar daim fərqlənib. Onların dözümlülüyü və sürətliliyi atçılıq yarışlarının əsas mövzularından biridir. Xalq arasında “Köhlən atlı oğlan” ifadəsi də xüsusi məna daşıyır, gənclik və cəsarətin simvolu kimi təqdim edilir.

Köhlən sözünün məcazi və simvolik mənaları

Köhlən təkcə atlara aid termin deyil, eyni zamanda dildə və ədəbiyyatda bir sıra məcazi mənalarda da işlədilir. Məsələn, kiminsə “köhlən kimi” adlandırılması onun çevik, enerjili, cəsur və gözəl olduğunu göstərir. Həmçinin, “köhlən yuxusu” deyimi çətin əldə edilən bir arzunun ifadəsi kimi işlədilir.
Bəzi hallarda köhlən sözü insanlara aid edilərək onların xarakterini, davranışını, təbiətini təsvir edir. Xalq deyimlərində və aşıq şeirlərində isə köhlən bəzən sevilən insana, bəzən də ürəkdən arzulanan bir məqsədə işarə edir.
Eyni zamanda, köhlən bədii təsvir vasitəsi kimi həm rəngin, həm hərəkətin, həm də əzəmətin simvolu kimi çıxış edir. Bu, Azərbaycan xalqının təbiətə və gözəlliyə baxış tərzini göstərir.

Atçılıqda köhlən atların seçilməsi və yetişdirilməsi

Azərbaycan atçılıq məktəbində köhlən atların seçilməsi və yetişdirilməsi xüsusi diqqət tələb edən bir prosesdir. At seçimi zamanı, onun rəngi, bədən quruluşu, itaətkarlığı, dözümlülüyü və digər xüsusiyyətləri nəzərə alınır.
Köhlən atların yetişdirilməsi üçün, əsasən geniş otlaq sahələri, yaxşı yemləmə və peşəkar qayğı lazımdır. Gənc köhlənlərin təlimi xüsusi metodlarla aparılır. Onlara dayanıqlıq, sürət və itaətkarlıq aşılanır. Bu isə, onların yarışlarda və digər tədbirlərdə uğurla çıxış etməsinə zəmin yaradır.
Tarixi mənbələrdə və müasir atçılıq təcrübəsində köhlən atların qiymətləndirilməsi həmişə yüksək olub. Onların yetişdirilməsi və saxlanması bir ailənin, bəzən isə bütöv bir kəndin nüfuzunu artıran amillərdən sayılıb.

Müasir dövrdə köhlən atların vəziyyəti

Müasir dövrdə köhlən atların sayı əvvəlki illərlə müqayisədə azalsa da, bu atların populyarlığı və dəyəri hələ də qalmaqdadır. Atçılıq təsərrüfatlarında, idman tədbirlərində və folklor festivallarında köhlən atlara xüsusi yer verilir.
Dövlət və özəl təsərrüfatlar bu atların genetik xüsusiyyətlərini qorumaq və artırmaq üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində keçirilən at yarışlarında köhlən atların qalib gəlməsi onların keyfiyyətinin göstəricisidir.
Eyni zamanda, müasir dövrdə köhlən atların ekoturizm və kənd təsərrüfatında istifadəsi də artmaqdadır. Onlar həm idman, həm turizm, həm də ənənəvi tədbirlər üçün seçilən nümunəvi heyvanlardır.

Köhlən haqqında maraqlı faktlar və unudulmaz nümunələr

Azərbaycan xalq yaradıcılığında köhlən atlara aid saysız-hesabsız maraqlı faktlar var. Ən məşhurlarından biri “Koroğlu” dastanındakı köhlən atdır ki, bu at xalq arasında qəhrəmanlıq rəmzi kimi tanınır. Digər bir nümunə “Köhlən atlı oğlan” xalq mahnısı və bir sıra bayatılarda rast gəlinən köhlən obrazıdır.
Tarixi sənədlərdə də köhlən atların məşhur şəxsiyyətlərə, sərkərdələrə və bəylərə məxsus olduğu qeyd olunur. Hər bir köhlən atın öz tarixçəsi, öz qəhrəmanlıq hekayəsi, bəzən də öz əfsanəsi var. Bəzi ailələrdə köhlən at nəsildən-nəslə ötürülən böyük dəyər kimi saxlanılır.

Köhlən sözünün dilçilik baxımından izahı

Dilçi alimlər köhlən sözünün fonetik və morfoloji quruluşunu araşdırarkən, onun bir sıra köhnə türk dillərindəki formalarla səsləşdiyini aşkar ediblər. Sözün kökü olan “köhlə-” felindən törəmə formasında yaranması, “parlaq olmaq”, “yanmaq”, “işıqlanmaq” kimi mənaları ehtiva edir.
Eyni zamanda, köhlən sözü Azərbaycan dilinin leksik fonduna çoxdan daxil olub və müxtəlif dialektlərdə fərqli fonetik səslənmə formalarına da rast gəlinir. Ədəbiyyatşünaslar və dilçilər köhlən terminini həm sırf atçılıq, həm də bədii-estetik kateqoriya kimi təhlil edirlər. Bu, sözün həm maddi, həm də mənəvi baxımdan xalq mədəniyyətində tutduğu əhəmiyyəti göstərir.

Köhlən anlayışı Azərbaycan xalqının minilliklər boyu formalaşan həyat tərzi, estetik zövqü və təbiətlə olan münasibətinin bariz nümunəsidir. Bu termin yalnız at növü kimi deyil, həm də insan xarakterinin, qəhrəmanlığın, güc və gözəlliyin simvolu kimi xalq yaddaşında yer alıb.
Köhlən atların fərqləndirici xüsusiyyətləri, onların xalq ədəbiyyatındakı və gündəlik dildəki yeri, həmçinin müasir dövrdə də dəyərini itirməməsi, Azərbaycanın zəngin mədəni irsinin qorunmasında və inkişafında mühüm rol oynayır. Atçılıq ənənələrinin yaşadılması və köhlən atların genetik xüsusiyyətlərinin qorunması bu gün də vacib məsələlərdən biridir.
Köhlənin həm lüğəvi, həm də məcazi mənası xalqımızın dünyagörüşünü, bədii təxəyyülünü və ənənəvi dəyərlərini açıq şəkildə əks etdirir. Hər bir insan üçün köhlən obrazı istər keçmişdə, istərsə də bu gün əzəmət, sədaqət, güzəşt və iradə rəmzi olaraq qalır. Gələcək nəsillər üçün köhlən atlar və köhlən sözü Azərbaycan xalqının mədəni sərvəti və qürur mənbəyi olaraq daim yaşayacaq.

Ən Çox Verilən Suallar