Qacarlar dövləti tarix səhnəsində XVIII əsrin sonlarından başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər öz izini qoymuş, İranın, Qafqazın və Yaxın Şərqin siyasi mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişmiş sülalələrdən biridir. Bu dövlətin formalaşması, idarəçilik prinsipləri, daxili və xarici siyasətinin xüsusiyyətləri, Azərbaycan tarixində və ümumən regionun siyasi-coğrafi dəyişikliklərindəki rolu xüsusi diqqət tələb edir. Qacarlar dövrü eyni zamanda Şərqin ən mürəkkəb, sosial-iqtisadi, mədəni və siyasi çalxantılarla dolu mərhələlərindən biri kimi qiymətləndirilir. Bu sülalənin idarəçiliyində olan torpaqlarda millətlər, dillər və mədəniyyətlər bir arada yaşamış, dövlətin özündə isə ənənə və müasirlik arasında gərgin bir dinamika yaşanmışdır.
Qacarların hakimiyyəti dövründə İran və Azərbaycan ərazilərində ciddi siyasi dəyişikliklər, torpaq itkiləri, əhalinin sosial həyatında dərin dəyişikliklər və beynəlxalq münasibətlər sistemində yeni güc nisbətləri meydana çıxıb. Qacarlar dövləti, xüsusilə Rusiya və İngiltərənin regional maraqlarının toqquşduğu dövrdə, XIX əsrin Qafqaz savaşlarında və Azərbaycan xanlıqlarının taleyində həlledici rol oynayıb. Eyni zamanda, bu dövrün ədəbi, memarlıq, sənətkarlıq, sosial-mədəni irsi də böyük maraq doğurur.
Qacarlar sülaləsinin mənşəyi və dövlətin qurulması
Qacarlar sülaləsinin mənşəyi türkdilli tayfa birliyinə dayanır. Onların əcdadları Səfəvi dövlətinin hərbi təbəqəsinə mənsub idilər və əsasən Azərbaycan ərazisində, Xorasanda və Mazandaranda yayılmışdılar. Qacarlar xüsusilə XVIII əsrin ortalarından etibarən Səfəvi dövlətinin zəifləməsi və Nadir şahın ölümündən sonra yaranan hakimiyyətsizlik dövründə ön plana çıxmağa başladılar. Sülalənin banisi hesab olunan Ağa Məhəmməd şah Qacar qısa müddət ərzində güclü siyasi və hərbi iradə nümayiş etdirərək, İranda mərkəzləşmiş dövlət qurmağa nail oldu.
Ağa Məhəmməd şahın idarəçiliyi və siyasi iradəsi nəticəsində, 1796-cı ildə Qacarlar dövləti formal şəkildə elan olundu və Tehranda paytaxt salındı. Onun hakimiyyəti dövründə ölkənin parçalanmış vilayətləri yenidən vahid mərkəzdə birləşdirildi, qısa müddətdə daxili nizam və mərkəzi hakimiyyət bərpa olundu. Ağa Məhəmməd şahın qəddarlığı, dövlət idarəsində sərtliyi, eyni zamanda strateji uzaqgörənliyi dövləti regionda əsas güc mərkəzinə çevirdi. Onun 1797-ci ildə Şuşada qətlə yetirilməsi ilə Qacar taxtı qardaşı oğlu Fətəli şah Qacarın əlinə keçdi və dövlətin inkişafında yeni mərhələ başlandı.
Qacarlar dövlətinin inzibati-siyasi sistemi
Qacarlar dövlətinin idarəçilik sistemi, bir tərəfdən qədim İran monarxiyasının ənənələrini, digər tərəfdən isə türkdilli köçəri və hərbi ənənələri birləşdirirdi. Dövlətin başında şah dayanırdı və o, mütləq hakimiyyətə malik idi. Qacar dövləti ərazisindəki vilayətlər (ostanlar) şahın təyin etdiyi valilər – hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Ənənəvi feodal quruluş və mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi siyasəti arasında daim tarazlıq qorunmağa çalışılırdı.
İdarəçilikdə əsas sosial dayaqlar zadəganlar (ərbablar), din xadimləri, hərbi elit və şah ailəsinin üzvləri idi. Ədliyyə və hüquq sistemində isə dini qanunlarla yanaşı, şah fərmanları və ənənəvi adət qaydaları mühüm yer tuturdu. Vergi və mülkiyyət sistemi əsasən feodal münasibətlərə söykənirdi. Qacar dövründə dövlət büdcəsinin əsas gəlir mənbələri torpaq vergisi, ticarət rüsumları və bəzi strateji malların dövlət inhisarında saxlanılması idi.
Qacarların xarici siyasəti və beynəlxalq münasibətlər
Qacarlar dövləti, fəaliyyət göstərdiyi dövrdə daim böyük güclərin – Rusiya və İngiltərənin maraqları arasında qalmış, bu dövlətlərin Qafqaz və Orta Asiyada apardığı mübarizənin episentrinə çevrilmişdi. XIX əsrin əvvəllərində Qacarlar Rusiya ilə iki böyük müharibəyə (1804–1813 və 1826–1828-ci illər) cəlb olundu. Bu müharibələr Azərbaycan və Cənubi Qafqaz tarixində həlledici əhəmiyyət kəsb etdi.
Qarabağ, Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı, Talış və İrəvan xanlıqları Qacarların nominal hakimiyyətində olsalar da, reallıqda müstəqil idarə olunurdular. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda genişlənməsi nəticəsində Qacarlar dövləti böyük torpaq itkiləri verdi. 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri nəticəsində indiki Azərbaycan Respublikasının və Ermənistandakı xanlıqlar Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı.
İngiltərənin isə Hindistana yaxınlaşma siyasəti, Orta Asiyada nüfuz uğrunda Qacarlar üzərində ciddi təzyiqlər göstərirdi. Qacar şahları bu təzyiqlərdən istifadə edərək, zaman-zaman Avropa texnologiyasını və diplomatiyasını ölkəyə cəlb etməyə, öz siyasi maraqlarını qorumağa çalışırdılar. Lakin daxili zəifliklər və regional separatizm, Qacarların istədiyi qədər effektiv siyasət yürütməsinə imkan vermədi.
Qacarlar dövlətində iqtisadiyyat və sosial həyat
Qacarlar dövründə ölkə iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatı, ticarət və ənənəvi sənətkarlığa əsaslanırdı. Əhali əksəriyyəti kəndlərdə yaşayır və torpaq sahibkarlığı əsas istehsal və gəlir mənbəyi hesab edilirdi. Böyük torpaq sahələri zadəganların və şah ailəsinin ixtiyarında idi. Kəndlilər əsas vergilər ödəyiciləri, şəhərlər isə ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri idi.
Dövlətin ticarət əlaqələri əsasən Osmanlı İmperiyası, Rusiya, Hindistan və Avropa ölkələri ilə aparılırdı. Qacarlar dövründə ölkəyə Avropa malları, silah və texnologiyaları gətirilməyə başlanmışdı. Daxili bazarda isə ipək, xalçaçılıq, misgərlik, toxuculuq, qızıl və gümüş məmulatları geniş yayılmışdı.
Aşağıdakı cədvəldə Qacarlar dövrünün iqtisadi əsasları ümumiləşdirilib:
| İqtisadi sahə | Əsas xüsusiyyətlər və məhsullar | İqtisadi əhəmiyyət |
|---|---|---|
| Kənd təsərrüfatı | Taxıl, pambıq, düyü, üzüm, meyvə, bostan | Əhalinin əsas məşğuliyyəti |
| Sənətkarlıq | Xalça, ipək, toxuculuq, misgərlik | Ənənəvi istehsal, ixrac |
| Ticarət | Yerli və beynəlxalq bazarlar | Dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi |
| Vergi sistemi | Torpaq, baş və ticarət vergiləri | Dövlət büdcəsinin formalaşması |
Qacar dövründə əhali müxtəlif etnik və dini mənsubiyyətə malik idi: türklər, farslar, kürdlər, talışlar, ərəblər, yəhudilər və başqaları. Şəhərlərdə bazar və ticarət həyatı, kəndlərdə isə torpaqla bağlı əmək əsas həyat tərzi kimi formalaşmışdı.
Qacarlar dövründə mədəniyyət, elm və memarlıq
Qacar dövləti dövründə sənət, ədəbiyyat və elm inkişaf etməyə davam etdi. Qacar şahları incəsənətə və memarlığa xüsusi önəm verir, dövlət əhəmiyyətli tikililər, saraylar, bağlar və məscidlər inşa etdirirdilər. Tehrandakı Qacar sarayı, Şiraz və İsfahandakı mədəni irs nümunələri, milli parklar və bədii təhsil ocaqları dövrün yadigarıdır.
Ədəbiyyatda klassik fars və türk poeziyası, dini elmlər, tarixçilik və fiqh geniş yayılmışdı. Mirzə Fətəli Axundzadə kimi Azərbaycan ziyalıları Qacar dövründə sosial-ictimai islahatların zəruriliyini qaldırırdılar. Dini təhsil ocaqları, mədrəsələr və karvansaraylar sosial həyatın mərkəzində idi. Qacar dövrü miniatür, portretçilik, şüşə sənəti, dulusçuluq, xalçaçılıq və xəttatlıqda öz izini buraxıb.
Qacarlar dövlətinin zəifləməsi və süqutu
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Qacarlar dövləti bir sıra səbəblərdən zəiflədi. Avropanın iqtisadi-siyasi təsiri, ölkədə daxili idarəçilik problemləri, korrupsiya, feodal münasibətlərin qalması, güclü mərkəzi hakimiyyətin olmaması dövlətin zəifləməsinə yol açdı. Əhali narazılığı, iqtisadi böhran və ardıcıl məğlubiyyətlər Qacar hakimiyyətini sarsıtdı.
XX əsrin əvvəllərində ölkədə baş verən konstitusiya hərəkatı Qacar dövlətinin zəifləməsini sürətləndirdi. 1906-cı ildə İran Konstitusiya İnqilabı nəticəsində Qacarların mütləq monarxiyası məhdudlaşdırıldı, parlament idarəçiliyi quruldu, lakin siyasi qeyri-sabitlik və sosial-iqtisadi gərginlik hələ də davam edirdi. Nəhayət, 1925-ci ildə Rza xan Pehlevinin hərbi çevrilişi ilə Qacar sülaləsinin hakimiyyəti başa çatdı və İran tarixində yeni dövr başlandı.
Qacarlar dövləti və Azərbaycan
Qacarlar dövrü Azərbaycan üçün həm faciə, həm də mühüm siyasi və mədəni proseslərin dövrü oldu. Azərbaycan xanlıqlarının Rusiyaya birləşdirilməsi, əhalinin bir hissəsinin Cənubi Azərbaycanda (indiki İran ərazisində) yaşaması, milli özünüdərkin formalaşması, ədəbi və elmi mühitin inkişafı bu dövrə təsadüf edir. Qacarların Azərbaycan kökləri, sülalənin əsas dayaqlarından birinin Şimali və Cənubi Azərbaycan ərazisi olması Azərbaycan tarixçiləri üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Qacar dövründə Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatı, klassik poeziya, musiqi və sənətkarlıq yeni mərhələyə qədəm qoydu. Şuşa, Təbriz, İrəvan, Şamaxı kimi şəhərlər Qacarlar dövründə həm siyasi, həm də mədəni mərkəzlər kimi tanınıb.
Qacarlar dövləti ilə bağlı əsas faktlar və siyahı
| Fakt və hadisə | Qısa izahı |
|---|---|
| Dövlətin yaranma ili | 1796 |
| Banisi | Ağa Məhəmməd şah Qacar |
| Paytaxt | Tehran |
| Ən uzunömürlü şah | Fətəli şah Qacar (1797-1834) |
| Ən ciddi itki | Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi |
| Siyasi islahatlar | Konstitusiya inqilabı (1905-1911), parlamentin yaradılması |
| Dövlətin süqutu | 1925-ci il, Pehlevi sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi |
Qacarlar dövlətinin Azərbaycan və region üçün tarixi əhəmiyyəti
Qacarlar dövlətinin region üçün tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sülalənin hakimiyyəti dövründə Cənubi Qafqaz, Azərbaycan və İranın siyasi-sosial xəritəsi tamamilə dəyişdi. Dövlətin güclü və zəif dövrləri regionun gələcək taleyində, milli identikliyin və müasir siyasi münasibətlərin formalaşmasında əsas rol oynadı.
Qacarlar dövrü milli hərəkatların, yeni ictimai ideyaların, Avropa təsirinin, siyasi və mədəni islahatların, sosial stratifikasiyanın və müasir Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatının formalaşdığı dövr kimi tarixin yaddaşında qalır.
Qacarlar sülaləsi Şərqin siyasi, mədəni və sosial tarixində özünəməxsus iz qoymuş bir dövlətdir. Onun yaranması, yüksəlişi, qarşılaşdığı problemlər və süqutu təkcə İranın deyil, bütövlükdə regionun, o cümlədən Azərbaycanın taleyinə dərin təsir göstərib. Qacarlar dövrü tariximizin ən mürəkkəb, ziddiyyətli və öyrənilməyə layiq mərhələlərindən biri olaraq qalır. Onun irsi bu gün də Azərbaycan və İran arasında mədəni, tarixi və ictimai əlaqələrdə öz əksini tapır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qacarlar dövləti 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar tərəfindən yaradılıb və sülalənin əsas kökləri türkdilli tayfa birliyinə dayanır.
Qacarlar dövlətinin paytaxtı Tehran şəhəri idi və bu şəhər dövlətin əsas siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzinə çevrilmişdi.
Qacarlar dövründə Azərbaycan xanlıqları Rusiya ilə müharibələr nəticəsində dövlətin tərkibindən ayrıldı və Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Rusiya imperiyasına birləşdirildi.
Dövlətin başında mütləq hakimiyyətə malik şah dayanırdı, vilayətlər isə şah tərəfindən təyin olunan valilər tərəfindən idarə olunurdu, əsas sosial dayaqlar zadəganlar və hərbi elit idi.
Əsas iqtisadi sahələrə kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq, ticarət və vergilər daxil idi, ipək, xalçaçılıq, toxuculuq və misgərlik geniş yayılmışdı.
Qacar şahları sənət, memarlıq və ədəbiyyata önəm verir, klassik poeziya, musiqi, miniatür, portretçilik və xəttatlıq inkişaf etmiş, mədrəsə və karvansaraylar sosial həyatın əsas hissəsi olmuşdu.
Avropanın siyasi və iqtisadi təsiri, daxili idarəçilik problemləri, korrupsiya, sosial-iqtisadi böhran, və konstitusiya hərəkatı nəticəsində Qacarlar dövlətinin hakimiyyəti sarsıldı və 1925-ci ildə Pehlevi sülaləsi tərəfindən devrildi.
Qacarlar dövründə Azərbaycan xanlıqları arasında siyasi və mədəni əlaqələr dərinləşdi, milli identiklik, klassik poeziya və incəsənət inkişaf etdi, eyni zamanda böyük torpaq itkiləri yaşandı.
Ən mühüm müqavilələr Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələridir; bu sənədlərlə Azərbaycan və Ermənistan əraziləri Qacarların hakimiyyətindən çıxaraq Rusiya imperiyasına qatıldı.
Ən tanınmış Qacar şahları Ağa Məhəmməd şah Qacar (sülalənin banisi), Fətəli şah Qacar (dövlətin ən uzunömürlü şahı), Nəsrəddin şah Qacar və Müzəffəreddin şah Qacar hesab olunur.
