Qətranın yaranması əsasən iki yolla baş verir: təbii və süni (sənaye) üsullarla. Təbii qətran ağacların, xüsusilə şam, küknar və digər iynəyarpaqlı ağacların gövdə və budaqlarında yığılan qatranın xüsusi üsullarla çıxarılması ilə əldə edilir. Bu prosesdə ağacın səthində kəsiklər açılır və çıxan qatran yığılır, daha sonra isə istilik və mexaniki üsullarla qətrana çevrilir.
Süni və ya sənaye qətranı isə əsasən kömür, neft və digər orqanik xammalların yüksək temperaturda pirolizi və ya distillasiyası nəticəsində alınır. Bu prosesdə xammal oksigensiz mühitdə qızdırılır və müxtəlif uçucu maddələr ayrılır, geridə isə tünd rəngli, yapışqan və xüsusi qoxuya malik maye qalır. Sənaye qətranının tərkibi, adətən, daha zəngin və mürəkkəb olur, çünki burada aromatik və alifatik karbohidrogenlər, fenollar, turşular, alkoqollar və digər birləşmələr bir araya gəlir.
Qətranın kimyəvi tərkibi və xüsusiyyətləri
Qətran çoxkomponentli və mürəkkəb kimyəvi tərkibə malikdir. Onun əsas hissəsini aromatik karbohidrogenlər (benzol, toluol, ksilol), alifatik birləşmələr, müxtəlif fenollar, turşular, efirlər və alkoqollar təşkil edir. Hər bir növ qətranın tərkibi onun alınma mənbəyindən və piroliz prosesinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişir.
Qətranın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri də zəngin və müxtəlifdir. O, viskoz, tünd rəngli, tez alışan və kəskin qoxulu bir mayedir. Qətran su ilə qarışmır, suda həll olmur və bir çox kimyəvi reaktivlərə qarşı davamlıdır. Eyni zamanda, qətranın yüksək yapışdırıcı və izolyasiyaedici xüsusiyyətləri onun sənayedə və texnikada geniş istifadə olunmasına şərait yaradır.
Qətranın tarixi və ənənəvi istifadəsi
Qətran insanlıq tarixində çox qədim dövrlərdən istifadə olunan materiallardandır. Qədim Misirdə qətrandan mumiyaların hazırlanmasında, tikinti və gəmiqayırmada istifadə olunmuşdur. Mesopotamiya və Qafqaz bölgələrində də qətran evlərin, çəlləklərin, qayıqların suya və rütubətə davamlı edilməsi üçün istifadə edilirdi.
Ənənəvi olaraq, qətran həm də tibbdə, xüsusilə yaraların sağaldılması, dərinin qorunması və müxtəlif dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunub. Həmçinin qətran qədim dövrlərdə boyaq və lak kimi də istifadə edilirdi. Onun qoruyucu və yapışdırıcı xassələri tikinti, dərzilik və dülgərlik sahəsində də geniş tətbiq tapmışdır.
Sənayedə qətranın tətbiq sahələri
Müasir sənayedə qətranın istifadə sahələri son dərəcə genişdir. Daş kömür qətranı, əsasən, kimya sənayesində boya, lak, rezin, müxtəlif plastik materiallar, aromatik birləşmələr və digər kimyəvi məhsulların istehsalında əsas xammal kimi istifadə olunur. Neft qətranı isə asfalt, mastika, izolyasiya materialları və digər tikinti məhsullarının istehsalında geniş tətbiq tapır.
Ağac qətranı isə əsasən tibbi preparatların, kosmetik vasitələrin, sabun və bəzi dezinfeksiyaedici məhsulların hazırlanmasında istifadə olunur. Sənayedə qətran həmçinin metal və ağac səthlərinin qorunması, su izolyasiyası və avtomobil detallarının yağlanması üçün də geniş istifadə edilir. Elektronika və energetika sahələrində isə qətran izolyasiya materialı kimi tətbiq olunur.
Qətranın sağlamlıq və ətraf mühitə təsiri
Qətranın bəzi növləri, xüsusilə sənaye qətranı, insan sağlamlığı üçün təhlükəli ola bilər. Onun tərkibindəki bəzi aromatik karbohidrogenlər, fenollar və digər maddələr toksik və hətta kanserogen təsirə malikdir. Qətranla uzun müddət və nəzarətsiz təmas dəridə allergik reaksiyalar, tənəffüs yollarında qıcıqlanma və digər sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Ətraf mühitə təsir baxımından qətranın tullantıları torpaqda, suda və havada çirklənmə yarada bilər. Ona görə də, qətranın emalı, daşınması və saxlanması xüsusi təhlükəsizlik qaydalarına uyğun aparılmalıdır. Qətranın təkrar emalı və utilizasiyası ekoloji risklərin azaldılmasında mühüm rol oynayır.
Qətranın tibbi və farmakoloji istifadəsi
Qətran tərkibli preparatlar ənənəvi təbabətdə və müasir farmakologiyada dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Xüsusilə ağac qətranından hazırlanan məlhəmlər psoriaz, ekzema, dermatit və digər dəri problemlərinin aradan qaldırılmasında effektivdir. Qətranın antiseptik, mikrobəleyhinə və iltihabəleyhinə təsiri geniş şəkildə sübut olunmuşdur.
Müasir tibb və əczaçılıq sənayesində qətran tərkibli dərmanlar və kosmetik vasitələr geniş çeşiddə mövcuddur. Lakin bu vasitələr yalnız həkim təyinatı ilə və müvafiq dozalarda istifadə edilməlidir. Çünki qətranın bəzi birləşmələri orqanizmə zərər verə bilər və allergik reaksiyalara səbəb ola bilər.
Qətranın təmizlənməsi və keyfiyyətinin artırılması üsulları
Qətranın təmizlənməsi və keyfiyyətinin artırılması üçün müxtəlif texnoloji üsullardan istifadə olunur. Əsas üsullardan biri distillasiya və fraksionlaşdırmadır, burada qətran fərqli temperaturda qızdırılaraq ayrı-ayrı fraksiyalara ayrılır. Bu proses nəticəsində qətranın tərkibində olan zərərli maddələr və çirklər ayrılır və yüksək keyfiyyətli məhsul əldə olunur.
Bundan əlavə, kimyəvi təmizləmə və adsorbsion üsullar da geniş tətbiq edilir. Təmizlənmiş qətran daha şəffaf, dayanıqlı və tətbiq üçün əlverişli olur. Yüksək keyfiyyətli qətranın alınması üçün istifadə olunan xammalın təmizliyi və texnoloji proseslərin düzgün təşkili mühüm rol oynayır.
Qətranın gələcək perspektivləri və innovativ istifadələri
Elmi-texniki tərəqqi qətranın tətbiq sahələrinin daim genişlənməsinə şərait yaradır. Müasir dövrdə qətranın nanotexnologiya, yüksək performanslı materiallar, alternativ enerji və biotexnologiya kimi sahələrdə istifadəsi ilə bağlı yeni tədqiqatlar aparılır. Bu sahələrdə qətran əsasən izolyasiya, qoruyucu, yapışdırıcı və struktur komponent kimi istifadə olunur.
Ekoloji cəhətdən daha təhlükəsiz və təmiz qətran növlərinin hazırlanması da müasir elmin prioritet istiqamətlərindəndir. Yeni texnologiyaların tətbiqi sayəsində qətran əsaslı məhsullar daha ekoloji, təhlükəsiz və funksional olur. Bütün bunlar qətranın sənaye və elmdə gələcəkdə daha da geniş yayılacağına işarə edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qətran əsasən ağacların, xüsusilə də iynəyarpaqlı bitkilərin qatranlı maddələrindən əldə olunan təbii bir maddədir. O, bərk və ya maye formada, tünd rəngli və özünəməxsus qoxulu olur. Qətran min illərdir həm xalq təbabətində, həm də sənayedə istifadə edilir. Onun tərkibində çoxlu faydalı orqanik birləşmələr mövcuddur.
Qətran təbii şəraitdə ağacın yarasının və ya qabığının zədələnməsi nəticəsində ifraz olunur. Sənayedə isə ağacın distillə və ya qurutma üsulu ilə emalı nəticəsində toplanır. Yüksək temperatur və xüsusi texnologiyalar sayəsində qətran toplanaraq müxtəlif formalarda istifadə üçün hazırlanır. Mənbə və emal üsuluna görə qətranın tərkibi dəyişə bilər.
Qətranın tərkibi əsasən terpenlər, efir yağları, fenollar, karbonsirk turşular və aromatik birləşmələrdən ibarətdir. Bu komponentlər qətrana xüsusi qoxu, yapışqanlıq və mikrobəleyhinə təsir verir. Bəzən tərkibində ağır metallar və az miqdarda digər kimyəvi birləşmələr də olur. Qətranın kimyəvi tərkibi ağacın növündən və emal texnologiyasından asılıdır.
Qətran xalq təbabətində, xüsusilə dəri xəstəlikləri və yaraların müalicəsində geniş istifadə edilir. Onun mikrobəleyhinə və iltihabəleyhinə xüsusiyyətləri məlhəm və kompres formasında tətbiqinə imkan yaradır. Müasir tibbdə qətran əsasən psoriaz və dermatoloji problemlərin müalicəsində istifadə olunan preparatların tərkibində olur. Bəzi hallarda isə inhalyasiya və ya daxilə qəbul edilən məhlul formasında istifadə oluna bilər, lakin bu yalnız həkim nəzarətində mümkündür.
Qətran sənayedə əsasən ağac və taxta məmulatlarının qorunmasında, boyaların, yapışqanların, mastiklərin və lakların hazırlanmasında tətbiq olunur. Onun yapışqanlıq və qoruyucu xüsusiyyətləri məhsulların uzunömürlülüyünü təmin edir. Bəzi kosmetik vasitələrin və təbii sabunların da tərkibində qətran olur. Sənayedə həm təbii, həm də sintetik qətran növləri istifadə edilir.
Qətran təbii məhsul olsa da, onun həddindən artıq istehsalı meşələrin azalmasına və ekosistemin pozulmasına səbəb ola bilər. Sənaye miqyasında istehsal zamanı düzgün idarə olunmayan atıq maddələr ətraf mühitə zərər verə bilər. Qətranın dayanıqlı istehsalı və ekoloji standartlara uyğun istifadəsi vacibdir. Ekoloji baxımdan düzgün idarə olunduqda qətran təhlükəsiz və faydalı məhsuldur.
Qətran bəzən dəridə allergiya, yanma və ya qızartı yarada bilər. Xüsusilə həssas dərili şəxslər istifadədən əvvəl test aparmalıdır. Qətranı uşaqlardan uzaqda saxlamaq və istifadəsi zamanı gözlə və ağızla təmasdan çəkinmək vacibdir. Daxilə qətran yalnız həkim göstərişi ilə qəbul edilməlidir, çünki bəzi hallarda toksik təsir göstərə bilər.
Ən geniş yayılmış növlər şam, ladin və küknar qətranıdır. Hər növün özünəməxsus tərkibi, rəngi və istifadə sahələri var. Sintetik qətran isə əsasən texniki və sənaye məqsədilə işlədilir. Növündən asılı olaraq qətran fərqli fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərə malikdir.
Qətran bəzi təbii sabunların, şampunların və dəriyə qulluq vasitələrinin tərkibində istifadə olunur. Onun antiseptik və qoruyucu təsiri dəri üçün faydalıdır və bəzi dəri problemlərinin aradan qaldırılmasına kömək edir. Kosmetika sənayesində əsasən təbii və saf qətran üstünlük təşkil edir. Lakin yüksək dozada istifadədən və allergik reaksiyalardan çəkinmək lazımdır.
Qətran sərin, quru və uşaqların əli çatmayan yerdə saxlanmalıdır. Qablaşdırma möhkəm bağlı olmalı və birbaşa günəş işığından qorunmalıdır. Məhsulun istifadəsinə dair təlimatlara əməl etmək vacibdir. Qətranın qalıqları və atıq materialları ekoloji standartlara uyğun utilizasiya edilməlidir.
