Qəyyumluq : Anlayışın Mahiyyəti, Əsas Vəzifələri

Cəmiyyətin sosial və hüquqi quruluşunda ən vacib institusiyalardan biri də qəyyumluq institutudur. Qəyyumluq anlayışı əsrlər boyunca müxtəlif cəmiyyət və dövlətlərin hüquq sistemlərində öz əksini tapıb, uşaqların, azyaşlıların, əqli və ya fiziki cəhətdən imkanları məhdud olan şəxslərin, həmçinin yaşlıların və məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılmış şəxslərin hüquqlarının qorunmasında mühüm rol oynayıb. Qəyyumluq hüququnun məqsədi, cəmiyyətdə ən zəif sosial qrup hesab edilən fərdlərin mənafeyinin, hüquq və maraqlarının qorunması, onların layiqli həyat şəraitinin təmin olunması və istismar riskindən qorunmasıdır. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində qəyyumluq məsələsi həm hüquqi, həm sosial, həm də etik aspektlərdə aktual və həssas məsələ kimi daim gündəmdədir. Qəyyumluq institutunun mahiyyətinin düzgün anlaşılması, tətbiqi mexanizmləri, dövlət nəzarəti və sosial funksiyaları cəmiyyətin sosial rifahı və insan hüquqlarının müdafiəsində böyük əhəmiyyət daşıyır.

Qəyyumluq anlayışının mahiyyəti və tarixi kökləri

Qəyyumluq sözü öz etimologiyası etibarilə “himayə etmək”, “qorumaq”, “hüquq və maraqlarını təmin etmək” mənasını verir. Bu institut insan cəmiyyətinin ən qədim dövrlərindən etibarən mövcud olub, cəmiyyətin köməksiz üzvlərinin, xüsusilə valideynsiz qalan uşaqların və fiziki imkanları məhdud olanların qorunması məqsədilə yaranıb. Qəyyumluq anlayışı həm Şərq, həm də Qərb hüquq sistemlərinin ayrılmaz hissəsi olaraq inkişaf edib. Qədim Roma hüququndan tutmuş, İslam hüquq ənənələrinə, orta əsr Avropa və Şərq ölkələrinə qədər müxtəlif formaları mövcud olub.

Azərbaycanda qəyyumluq institutu hələ XIX əsrdə dövlət və cəmiyyət tərəfindən təsdiqlənib, 1921-ci ildə qəbul edilən ailə hüququ aktlarında, daha sonra isə müstəqil respublikamızın müvafiq qanunvericiliyində xüsusi maddələrlə təsbit olunub. Bu institutun müasir Azərbaycan hüququndakı təcəssümü, onun klassik prinsipləri ilə yanaşı, beynəlxalq konvensiyalara, BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası kimi sənədlərə uyğunlaşdırılıb.

Qəyyumluq hüququnun əsas prinsipləri və növləri

Qəyyumluq hüququnun əsas prinsipləri uşaqların və köməksiz şəxslərin mənafeyinin üstünlüyü, bərabərlik, şəffaflıq və dövlət nəzarətidir. Qəyyumluq iki əsas formada tətbiq edilir: qəyyumluq (tam himayə) və himayəçilik (məhdud himayə). Qəyyumluq əsasən 18 yaşına çatmayan, valideynlərini itirmiş, məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılmış şəxslərə və ya əqli çatışmazlığı olan yetkinlərə şamil olunur. Himayəçilik isə adətən məhdud fəaliyyət qabiliyyətinə malik, lakin müəyyən hüquqi əməliyyatları müstəqil həyata keçirə bilən şəxslərə tətbiq edilir.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə əsasən, qəyyum və himayəçi yalnız məhkəmə qərarı və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının qərarı ilə təyin oluna bilər. Qəyyumun əsas funksiyası qəyyumluq altındakı şəxsin hüquq və maraqlarını qorumaq, onun adından hüquqi, maliyyə və sosial məsələləri həll etmək, təhsil və sosial adaptasiyasını təmin etməkdir.

Qəyyumluğun tətbiqi və təyinat prosesi

Qəyyumluq və himayəçilik yalnız qanunvericiliyin müəyyən etdiyi əsaslar və qaydalar üzrə tətbiq edilir. Qəyyumluq aşağıdakı hallarda təyin edilir: yetim qalmış uşaqlar, valideyn himayəsindən məhrum edilmiş uşaqlar, valideynlərdən biri vəfat etdikdə və ya valideynlər övladının hüquqlarını kobud şəkildə pozduqda. Əlavə olaraq, məhkəmə qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyəti olmayan, ruhi xəstəliyi və ya əqli geriliyi olan şəxslər də qəyyumluq altına alınır.

Qəyyum və ya himayəçi əsasən qohumlar arasında seçilir, lakin bəzi hallarda bu şəxslər dövlətin təyin etdiyi icra hakimiyyəti orqanlarının nümayəndələri və ya sosial işçilər də ola bilər. Qəyyumun vəzifəyə təyin edilməsindən əvvəl onun mənəvi və maddi keyfiyyətləri, uşağa və ya köməksiz şəxsə münasibəti, hüquqi savadı və əvvəlki davranışları xüsusi komissiya tərəfindən araşdırılır. Qəyyumun fəaliyyəti mütəmadi olaraq dövlət orqanları tərəfindən yoxlanılır və hər hansı sui-istifadə, laqeydlik və ya hüquq pozuntusu baş verərsə, qəyyumluq ləğv edilir.

Qəyyumluğun sosial və psixoloji aspektləri

Qəyyumluq təkcə hüquqi deyil, həm də sosial və psixoloji baxımdan mühüm funksiyalara malikdir. Qəyyumluq altına alınan uşaq və ya yetkin şəxs üçün ən böyük dəstək psixoloji sabitlik, təhlükəsizlik və sevgidir. Uşağın ailə mühitindən məhrum qalması, valideynlərini itirməsi, sosial təcrid və emosional travma yaşaması onun psixoloji inkişafına ciddi təsir göstərir. Bu baxımdan qəyyumun əsas vəzifələrindən biri himayəsindəki şəxsin emosional ehtiyaclarını, sosial adaptasiyasını, təhsil və inkişafını təmin etmək, sevgiyə və qayğıya ehtiyacını ödəməkdir.

Qəyyumluq, həm də uşağın və ya köməksiz şəxsin sosial mühitə inteqrasiyası, cəmiyyətə uyğunlaşması və gələcəkdə müstəqil həyat qurmaq bacarığının inkişafı üçün vacib mexanizmdir. Qəyyumun şəxsi nümunəsi, ailə dəyərləri, sosial davranışları və dəstəyi himayəsində olan şəxsin taleyində əsaslı rol oynayır.

Qəyyumun hüquq və vəzifələri

Qəyyum və himayəçilərin əsas hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində və digər normativ aktlarda ətraflı təsbit edilib. Qəyyumun əsas vəzifələri aşağıdakılardır: himayəsindəki şəxsin hüquqlarının müdafiəsi, əmlak və maliyyə məsələlərinin düzgün idarə olunması, təhsil və inkişaf imkanlarının təmin edilməsi, tibbi xidmət və sosial müdafiənin təşkili, dövlət və digər qurumlarla əlaqələrin qurulması.

Qəyyum, həmçinin, himayəsində olan şəxsin adından hüquqi və maliyyə əməliyyatları apara, onun adından müqavilə bağlaya, dövlət orqanlarına müraciət edə bilər. Bununla yanaşı, qəyyum heç vaxt şəxsi maraqlarını üstün tutmamalı, himayəsindəki şəxsin mənafeyini hər şeydən üstün tutmalı, qanunun tələblərinə riayət etməli və dövlətdən gizli heç bir əməliyyat həyata keçirməməlidir.

Qəyyumluğun hüquqi nəzarəti və dövlətin rolu

Qəyyumluq institutunun səmərəli fəaliyyəti üçün dövlətin daimi nəzarəti və dəstəyi vacibdir. Azərbaycan Respublikasında qəyyumluq və himayəçilik məsələlərinə icra hakimiyyətləri, sosial müdafiə orqanları və məhkəmələr nəzarət edir. Qəyyumun fəaliyyəti mütəmadi yoxlanılır, qəyyumluq altındakı şəxsin hüquqları və rifahı monitorinq edilir, dövlətin ehtiyat mexanizmləri işə salınır. Hər il qəyyum və himayəçi fəaliyyətinə dair hesabatlar hazırlanır, hər hansı sui-istifadə, səhlənkarlıq və ya hüquq pozuntusu müəyyən olunduqda dərhal hüquqi tədbir görülür.

Dövlət həmçinin qəyyumluq altında olan uşaqların və digər şəxslərin sosial rifahını təmin etmək üçün maliyyə və sosial dəstəklər, tibbi və təhsil proqramları, hüquqi məsləhət və sosial inteqrasiya layihələri həyata keçirir. Qəyyumluq sisteminin səmərəli fəaliyyəti üçün ictimai nəzarət və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının iştirakı da vacibdir.

Qəyyumluq institutunun beynəlxalq hüquqda yeri

Beynəlxalq hüquqda qəyyumluq anlayışı və onun prinsipləri BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və digər mühüm beynəlxalq sənədlərdə əks olunub. Bu sənədlərə əsasən, hər bir uşaq və ya köməksiz şəxs dövlət tərəfindən qorunmalı, onların mənafeyi hər zaman üstün tutulmalı, qəyyumluq institutunun fəaliyyəti şəffaf və effektiv olmalıdır.

Azərbaycan beynəlxalq öhdəliklərinə sadiq qalaraq, qəyyumluq sistemini mütəmadi olaraq təkmilləşdirir, Avropa təcrübəsini tətbiq edir, sosial xidmətlərin səviyyəsini yüksəldir və hüquqi müdafiə mexanizmlərini gücləndirir. Beynəlxalq əməkdaşlıq, sosial işçilərin hazırlığı, valideynsiz və himayəsiz uşaqlar üçün proqramların genişləndirilməsi ölkədə qəyyumluq institutunun davamlı inkişafına zəmin yaradır.

Qəyyumluğun sosial əhəmiyyəti və cəmiyyətə təsiri

Qəyyumluq yalnız hüquqi və sosial institut deyil, həm də cəmiyyətin dəyərlər sisteminin əyani göstəricisidir. Uşaqların, yaşlıların və sosial cəhətdən köməksiz şəxslərin hüquqlarının qorunması cəmiyyətin humanist və əxlaqi səviyyəsini, sosial rifahını və sosial məsuliyyətini göstərir. Qəyyumluq sisteminin səmərəli fəaliyyəti, ictimai dəstək, maarifləndirmə və dövlət qayğısı cəmiyyətin inkişafı üçün mühüm şərtdir.

Uşaqlara və köməksiz şəxslərə göstərilən qayğı onların gələcəkdə cəmiyyətə inteqrasiyasına, aktiv sosial həyata və əmək bazarına uğurlu adaptasiyasına imkan verir. Qəyyumluq sisteminin təkmilləşməsi cəmiyyətin bütün təbəqələrinin sosial rifahı və sosial ədalətin təminində mühüm rol oynayır.

Qəyyumluq institutunun problemləri və çağırışları

Azərbaycanda qəyyumluq institutunun fəaliyyəti bir sıra problemlərlə də müşayiət olunur. Bəzi hallarda qəyyum və himayəçi statusundan sui-istifadə, uşaqlara qarşı laqeydlik, maddi və psixoloji istismar, hüquqi savadsızlıq və nəzarətin zəifliyi kimi hallar baş verir. Bununla yanaşı, bəzən dövlət orqanlarının və ictimai nəzarətin yetərsizliyi, sosial dəstək proqramlarının qeyri-adekvatlığı, hüquqi boşluqlar və s. problemlər mövcuddur.

Qəyyumluq institutunun effektiv fəaliyyəti üçün dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi, ictimai monitorinqin artırılması, qəyyum və himayəçilər üçün təlim və maarifləndirmə proqramlarının hazırlanması, uşaqlara və köməksiz şəxslərə psixoloji dəstək və reabilitasiya xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi zəruridir. Eyni zamanda, qəyyumluq altında olan şəxslərin sosial adaptasiyası və inkişafı üçün yeni sosial layihələr və proqramlar həyata keçirilməlidir.

Qəyyumluq Azərbaycan cəmiyyətinin hüquqi, sosial və mənəvi sistemində mühüm yer tutur. Onun əsas məqsədi uşaqların, əqli və fiziki imkanları məhdud olan şəxslərin, yaşlıların və köməksiz fərdlərin hüquqlarının, mənafeyinin və rifahının qorunması, onların cəmiyyətə inteqrasiyasının təmin olunmasıdır. Qəyyumluq institutu cəmiyyətin humanist dəyərlər sisteminin, sosial məsuliyyətinin, dövlət qayğısının və hüquqi müdafiənin əsas mexanizmlərindən biridir. Bu sistemin səmərəli və şəffaf fəaliyyəti üçün dövlət, ictimaiyyət və ailə institutları birgə səylə çalışmalıdır. Qəyyumluq uşaqların və sosial cəhətdən köməksiz şəxslərin həyatında yeni ümid, inkişaf və müdafiə pəncərəsi yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar