İnsan orqanizmi milyardlarla kimyəvi reaksiyanın nizamlı ardıcıllığı sayəsində canlı qalır. Bu reaksiyaların əksəriyyətinə fermentlər rəhbərlik edir və onların içində qələvi fosfataza xüsusi yer tutur. ALP qısaltması ilə tanınan bu ferment bir çox toxumada – xüsusən qaraciyərdə, öd yollarında, sümükdə, həzm sistemində, böyrəklərdə və plasentada aktivdir. Qələvi mühitdə fosfat qrupunu ayırmaq qabiliyyəti ona hüceyrə membranlarının fosfolipid dövriyyəsindən tutmuş sümüklərin mineralizasiyasına qədər geniş funksiya verir. Klinik praktikada qan serumundakı ALP miqdarı həkimlərin hepatobiliar və skelet sisteminin vəziyyətini qiymətləndirməsi üçün mühüm göstəricidir. Məsələn, uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə sürətli böyümə fonunda fermentin fizioloji artımı normal sayılır, lakin yetkin yaşda kəskin yüksəliş qaraciyər durğunluğu və ya xərçəng metastazı kimi ciddi problemlərin xəbərçisi ola bilər. Eyni zamanda, hamiləlikdə plasentar fraksiyanın artması ana və dölün sağlamlığının əlavə monitorinqini tələb edir. Qidalanma, dərmanlar, genetika və endokrin faktorlar da ALP səviyyəsinə təsir göstərir, buna görə fenomendən yetərincə bəhs etmək üçün biokimya, fiziologiya və klinik diaqnostika bucaqlarına yanaşmaq vacibdir. Qısacası, qələvi fosfataza orqanizmdə “səssiz” işləyən, lakin səviyyəsindəki kiçik dalğalanma ilə belə böyük hadisələrdən xəbər verən biokimyəvi mayakdır.
Qələvi fosfatazanın molekulyar quruluşu və izoenzimləri
Qələvi fosfataza sink metallofermenti olub dörd polipeptid zəncirdən ibarət dimer strukturuna malikdir. Kofaktor kimi Zn²⁺ və Mg²⁺ ionlarına ehtiyac duyur, katalitik mərkəzindəki serin qalıqları substratın fosfat qrupunu hidroliz edir. Genetik kod baxımından ALP bir neçə lokusda tənzimlənir
İnsan serumunda dörd əsas izoenzim qrupu müəyyən edilir: qaraciyər/öd yolları, sümük, bağırsaq və plasentar fraksiyalar. Laboratoriyada elektroforez və immuninhibisiya üsulları ilə bu fraksiyalar ayrıla bilir. Hər izoenzim dəqiq toxuma mənşəyi göstərdiyindən diaqnostik dəyəri artırır
Qaraciyər və öd yolları patologiyalarında ALP
Hepatositlər və xolangiositlər ALP-in qaraciyər izoformunu sintez edir. Öd axınının ləngiməsi fermentin hüceyrədən qana sızmasını gücləndirir. Xolestaz, öd daşı xəstəliyi, sklerozlaşdırıcı xolangit və qaraciyər şişləri zamanı ALP kəskin yüksəlir
ALP artımına transaminaz və qamma–GT kimi göstəricilərin paralel izlənməsi etiologiyanı dəqiqləşdirir. Qaraciyər parenxim zədələnmələri zamanı ALP nisbi az arta, xolestatik blokda isə beş-on dəfəyə qədər sıçraya bilər. Bu yanaşma xəstənin erkən mərhələdə düzgün yönləndirilməsini təmin edir
Sümük metabolizmi və ALP-in osteoblastic marker rolu
Osteoblastlar sümük matrisini sintez edərkən yüksək miqdarda ALP ifraz edirlər. Ferment kollagen liflərinin üzərində kalsium-fosfat kristallarının çökməsini asanlaşdırır, beləliklə mineralizasiya prosesinin mühərriki olur. Uşaqlıqda və hamiləliyin son trimestrində fizioloji yüksəliş məhz bu funksiyanı əks etdirir
Patoloji hallarda – Paget xəstəliyi, osteomalasiya, metastatik sümük şişləri və hiperparatiroidizmdə – ALP səviyyəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. Sümük izoenzim variantının spesifik ölçümü endokrinoloq və onkoloqa xəstəliyin aktivlik göstəricisini verir. D vitamininin çatışmazlığı düzəldildikdə ferment tədricən normal həddə enir
Bağırsaq və plasentar izoformların klinik əhəmiyyəti
Bağırsaq ALP-i əsasən nazik bağırsağın fırçalı sərhədində yerləşir, lipid emalı və bakterial toksinlərin neytrallaşması funksiyasını daşıyır. Normalda serumda azalır, lakin çölyak xəstəliyi, bağırsaq infeksiyaları və kəskin bağırsaq zədələrində qana keçidi artır
Plasentar izoenzim hamiləliyin ikinci yarısından etibarən yüksəlir və 37-ci həftədə pik həddə çatır. Gecikmiş döl inkişafı, preeklampsiya və ya plasenta çatışmazlığı şübhəsində artım dinamikasının izlənməsi faydalıdır. Doğuşdan sonra 6 həftəyə yaxın müddətdə bu fraksiya tədricən yox olur
ALP testinin laborator parametrləri və referens intervalları
ALP konsentrasiyası kinetik kolorimetrik metodla ölçülür, ən çox istifadə edilən substrat p–nitrofenilfosfatdır. Nəticə beynəlxalq vahidlə – 1 litr serumda fermentin dəqiqədə kataliz etdiyi mikromol substrat parçalanması (U/L) ilə verilir. Analiz təzə serumda, 37 °C termostatda aparılır
Referens intervalları yaşa və cinsə görə dəyişir: yenidoğanda 100–400 U/L-dən başlasa da, yetkin kişidə 50–130 U/L, yetkin qadında 45–120 U/L arası normadır. Laboratoriyalar ISO 15189 standartına əsasən öz əhali bazasında lokal aralıq təsdiqləyir. Qida qəbulundan sonra yüngül fizioloji artım mümkündür
ALP səviyyəsinə təsir edən dərman və qidalar
Fenitoin, karbamazepin, rifampisin kimi dərmanlar mikrosomal ferment induksiyası yolu ilə ALP-in sintezini artırır. Digər tərəfdən, östrojen tərkibli preparatlar səviyyəni az qala 20 % aşağı sala bilər. Xroniki alkoqolizm qaraciyər izoform artımına, nikotin isə yüngül yüksəlişə gətirə bilər
Qidada bol D vitamini, kalsium və fosfor balansı sümük fraksiyasına, yüksək yağlı rasion isə bağırsaq izoformuna təsir göstərir. Vegeterian pəhrizdə fosfat mənbələrinin azlığı uzunmüddətli hipofosfatazemiya ilə nəticələnə bilər. Xüsusi diyetik müalicə planı biokimyəvi monitorinqlə müşayiət olunmalıdır
ALP-in aşağı səviyyələrinin patogenetik səbəbləri
Hipofosfatazemiya nadir, lakin klinik dəyərli vəziyyətdir. Proqressiv qalxanvari vəz çatışmazlığı, ciddi protein–enerji çatışmazlığı və ağır anemiya zamanı ALP azalır. Genetik hipofosfatazya isə TCIRG1 və ALPL gen mutasiyaları ilə əlaqədardır
Aşağı ALP dərəcəsi sümüklərin zəif mineralizasiyası, erkən diş tökülməsi və böyümə geriliyi kimi hallar yarada bilər. Diaqnostik mərhələdə sink, maqnezium, D vitamini səviyyələri də qiymətləndirilməlidir. Terapiya əsas xəstəliyin korreksiyası və mineral balansının bərpasına yönəlir
Diaqnostik strategiyada ALP-in kombinə edilən biomarkerləri
Həkimlər ALP nəticəsini AST, ALT, bilirubin, kalsium, fosfor, PTH və D vitamini ilə birlikdə şərh edirlər. Qaraciyər profilində Qamma-GT ilə paralel artım tipik xolestaz göstəricisidir. Sümük xəstəliklərində isə osteokalsin, P1NP və çapraz bağlı kollagen markerləri də ölçülür
Yeni nəsil kemilüminesens immunoesseylər spesifik izoformları ayırdığından diaqnostik dəqiqliyi yüksəldir. Radioloji görüntü, sümük sıxlığı DEXA və elastoqrafiya ilə birgə ALP inteqrasiyası erkən diaqnoza və effektiv monitorinqə şərait yaradır
| ALP izoenzimi | Mənşə toxuma | Normal serum payı | Klinik yüksəliş səbəbləri |
|---|---|---|---|
| Qaraciyər/Öd | Hepatosit, xolangiosit | 40–65 % | Xolestaz, öd daşı, dərman hepatotoksikliyi |
| Sümük | Osteoblast | 20–45 % | Paget, metastaz, hiperparatiroidizm |
| Bağırsaq | Enterosit | 3–15 % | Çölyak, bağırsaq infeksiyası |
| Plasenta | Sinsitiyotrofoblast | 0–10 % (hamiləsiz) | Normal hamiləlik, plasenta çatışmazlığı |
Qələmə and içilən müqəddəs biliyə bənzər şəkildə, qələvi fosfataza da bədənin biokimyəvi salnaməsini yazır. Fermentin molekulyar mexanizmi sink və maqneziumdan aldığı güclə fosfat qapılarını açır, hüceyrələrə enerji və quruluş verir. Qaraciyər sistemində öd durğunluğunu ilk aşkarlayan siqnal, sümük toxumasında mineralizasiya dalğasının ritm ustası, bağırsaqda toksinlərə qarşı səssiz müdafiəçi məhz ALP-dir. Klinik laboratoriyada sadə kolorimetrik rəqəm kimi görünən dəyərin arxasında hepatologiya, endokrinologiya, onkologiya və hətta neonatologiyanın kəsişən maraqları dayanır. ALP-in fizioloji dalğalanmasına uşaq böyüməsi, hamiləlik və qidalanma nüansları rəng qatır, patoloji sıçrayışı isə həkimə vaxtında müdaxilə imkanı verir. Fermentin izoform analizləri diaqnostik alqoritmin incə ayarlarını təmin edir, müasir immunoesseylər yanlış interpretasiya riskini azaldır. Qısacası, qələvi fosfataza bədənin səssiz işçisi olmaqla yanaşı, tibbin diqqətli qulağıdır: yüksələndə də, azalanda da bir hadisə danışır. Onun səsini düzgün eşidən mütəxəssis xəstəni erkən mərhələdə düzgün istiqamətə yönləndirir, müalicə effektini artırır, həyat keyfiyyətini qoruyur. Elm irəlilədikcə ALP-in yeni bioloji rolları üzə çıxır, bu da gələcəyin terapiya strategiyalarına işıq salır. İnsan sağlamlığının möhkəm bünövrəsi üçün kiçik fermentlərin böyük əhəmiyyətini unutmaq olmaz, çünki orqanizm elə məhz bu kiçik detalların harmoniyasından ibarətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qələvi fosfataza sink və maqneziuma bağlı metallofermentdir. Fosfat qruplarını hidroliz edərək hüceyrələrdə müxtəlif metabolik yolları tənzimləyir. Serumda əsasən qaraciyər, sümük, bağırsaq və plasenta izoformları aşkarlanır. Klinik praktikada ALP səviyyəsi qaraciyər-sümük sağlamlığının mühüm göstəricisidir.
Yetkinlər üçün ALP 45–130 U/L aralığında qəbul edilir, lakin laboratoriyadan asılı olaraq interval dəyişə bilər. Uşaqlarda və yeniyetmələrdə böyümə dövrünə görə 150–400 U/L hətta normal sayılır. Hamilə qadınlarda plasentar fraksiya səbəbilə 200 U/L üzərinə çıxması fizioloji ola bilər. Mütləq şərh yaş, cins və klinik kontekstə əsaslanmalıdır.
Ən tipik səbəblər öd durğunluğu, qaraciyər şişləri, sümüklərin metabolik xəstəlikləri və metastazıdır. Uşaqlarda böyümə sıçrayışı və hamiləlikdə plasenta fəaliyyəti də fizioloji yüksəliş yaradar. Dərman induksiyası, hipertiroidizm və sümüklərin təmir prosesi də səviyyəni artırır. Yüksəlişin dəqiq səbəbi izoform analizi və əlavə testlərlə müəyyən olunur.
Aşağı ALP nadir rast gəlinən, lakin klinik əhəmiyyətli göstəricidir. Genetik hipofosfatazya, ağır malnutrisiya, sink və maqnezium çatışmazlığı, hipotiroidizm əsas səbəblər arasındadır. Sümüklərin zəif mineralizasiya əlamətləri ilə müşayiət oluna bilər. Dəyərləndirmə üçün mikroelement paneli və hormon testləri vacibdir.
Tipik olaraq ALT, AST, GGT, bilirubin, kalsium, fosfor və paratiroid hormon paneli təyin edilir. Qaraciyər təsviri üçün USM, MRCP və ya elastoqrafiya, sümük vəziyyəti üçün rentgen və DEXA məsləhətdir. İzoenzim elektroforezi qaraciyər və sümük fraksiyalarını fərqləndirir. Nəticələr klinik simptomlarla birlikdə şərh edilir.
Yüksək yağlı rasion bağırsaq izoenzimini stimullaşdıra, D vitamini azlığı sümük fraksiyasını artıra bilər. Kalsium-fosfor balansı sümüklərin mineralizasiyasına təsir etdiyindən ALP dəyişiklik göstərə bilər. Vegeterian pəhrizdə fosfat və B12 çatışmazlığı səviyyəni endirə bilər. Sağlam balanslı qidalanma ferment göstəricilərini stabilləşdirir.
Uşaqlarda sümüklərin sürətli böyüməsi osteoblast aktivliyini artırır. Sümük izoformunun əsas mənbə olduğu bu yüksəliş fizioloji sayılır. Yeniyetməlik dövründə pik nöqtəyə çataraq, böyümə tamamlandıqca tədricən enir. Əgər səviyyə həddindən artıq yüksəkdirsə, rəqəmlər digər sümük və endokrin testləri ilə birgə dəyərləndirilməlidir.
Plasentar ALP ikinci trimestrdən etibarən yüksəlir və bu, normal fizioloji haldır. Lakin səviyyənin normadan çox yuxarı qalxması plasenta disfunksiyası, preeklampsiya və ya qaraciyər problemlərinə işarə edə bilər. Obstetrik monitorinq və doppler ultrasəs dəyərləndirməsi tövsiyə olunur. Doğuşdan sonra ferment 4–6 həftəyə norma həddinə enir.
Fenitoin, karbamazepin, rifampisin, anabolik steroidlər və bəzi antidepressantlar mikrosomal induksiya ilə ALP sinttezini artırır. Oral kontraseptivlər bəzi hallarda əksinə cüzi azalma yaradır. Dərman anamnezi almadan laborator nəticəni şərh etmək yanıltıcı ola bilər. Əlavə monitorinq üçün həkim doz düzəlişi edə bilər.
İlk növbədə yüksəlişə səbəb olan əsas xəstəlik tapılıb müalicə edilməlidir. Xolestazda öd yollarının açılması, sümüklə bağlı pozuntularda D vitamini və kalsium dəstəyi həyata keçirilir. Dərman induksiyası varsa, alternativ preparata keçid müzakirə olunur. Sağlam pəhriz, fiziki aktivlik və həkim nəzarəti ALP-i stabilləşdirməyə kömək edir.
