Qərbi Azərbaycan : Tarixi Kökləri, Ərazi, Coğrafi Xüsusiyyətləri

Qərbi Azərbaycan anlayışı həm coğrafi, həm tarixi, həm də siyasi baxımdan Azərbaycan xalqının yaddaşında və kollektiv şüurunda xüsusi yer tutur. Qərbi Azərbaycan ifadəsi, əslində, hazırda Ermənistan Respublikası adlanan, lakin tarixi olaraq min illərlə azərbaycanlıların yaşadığı, mədəniyyətini formalaşdırdığı və irsini qoruduğu geniş bir bölgənin adıdır. Azərbaycan xalqı üçün Qərbi Azərbaycan torpaqları, təkcə itirilmiş yurd yeri deyil, həm də milli kimliyin, tarixi ədalətsizliyin və gələcəyə inamın simvoludur. Uzun əsrlər boyunca burada yaşamış azərbaycanlılar yalnız öz doğma torpaqlarından deyil, eyni zamanda zəngin maddi-mədəni və mənəvi irslərindən də ayrı düşüblər.

Qərbi Azərbaycanın tarixi kökləri

Qərbi Azərbaycan bölgəsi tarix boyu müxtəlif imperiyaların – Urartu, Midiya, Əhəməni, Roma, Sasanilər, Ərəb xilafəti, Səlcuq, Monqol, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı dövlətlərinin hakimiyyətində olub. Bu torpaqlar əsrlər boyunca əsasən türk-müsəlman əhalisi ilə məskunlaşıb və burada azərbaycanlıların böyük icmaları yaşayıb. XIX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası ilə Qacarlar arasında imzalanan Türkmənçay və Gülüstan müqavilələrindən sonra bölgənin siyasi statusunda ciddi dəyişikliklər baş verdi.

Bölgənin ərazisi və coğrafi xüsusiyyətləri

Qərbi Azərbaycan bölgəsi indiki Ermənistan Respublikasının ərazisinə uyğundur. Əsas şəhərləri – İrəvan (Yerevan), Göyçə, Zəngəzur, Dərələyəz, Vedibasar, Şörəyel, Qarakilsə, Qəmərli, Abaran, Basarkeçər, Mehri, Qafan, Qarakənd, Ağbaba, Şəmşəddil, Pəmbək və başqaları tarixən burada azərbaycanlıların sıx yaşadığı mərkəzlər olmuşdur. Ərazinin təbii şəraiti – dağlar, yaylalar, çaylar, göllər (məsələn, Göyçə gölü) və münbit düzənliklər bura həm kənd təsərrüfatı, həm də ticarət üçün əlverişli mühit yaratmışdı.

Etnik tərkib və əhali

Qərbi Azərbaycan XIX əsrə qədər çoxmillətli, lakin əsasən azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi ərazi olub. Rusiya imperiyasının Qafqaza müdaxiləsindən sonra bölgədə erməni əhalisinin süni şəkildə artırılması, azərbaycanlıların isə sıxışdırılması, deportasiyaya məruz qalması prosesi başladı. 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, İrandan və Anadoludan minlərlə erməni Qərbi Azərbaycana köçürüldü və bu proses növbəti onilliklərdə davam etdirildi. 20-ci əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində və digər bölgələrdə azərbaycanlılar əhalinin mühüm hissəsini təşkil edirdi.

Deportasiyalar və kütləvi köçlər

XX əsrdə Qərbi Azərbaycan azərbaycanlıları ard-arda kütləvi deportasiyalara və etnik təmizləmələrə məruz qaldılar. 1905–1907, 1918–1920-ci illərdə, həmçinin SSRİ dövründə – 1948–1953 və 1988–1991-ci illərdə bölgədə yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlı doğma yurdlarından zorla çıxarıldı. 1948–53-cü illərdə Stalin rejimi minlərlə azərbaycanlını Azərbaycanın aran rayonlarına sürgün etdi. 1988-ci ildən başlayaraq isə Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı kütləvi zorakılıq və qətliamlar törədildi, nəticədə sonuncu azərbaycanlı ailələr də Ermənistanı tərk etməyə məcbur oldu. 1991-ci ilin sonunda Ermənistanda bir nəfər belə azərbaycanlı qalmadı.

Mədəni irs və abidələr

Qərbi Azərbaycan mədəni irs baxımından olduqca zəngin ərazidir. Burada yüzlərlə məscid, türbə, mədrəsə, körpü, karvansaray, qəbiristanlıq və digər maddi-mədəni abidələr yerləşirdi. İrəvan şəhərinin mərkəzində Qala məscidi, Göy Məscid, Sərdar sarayı, minlərlə azərbaycanlı evləri, Göyçə və Zəngəzurda qədim qəbiristanlıqlar, türbələr, daş kitabələr və digər abidələr Azərbaycanın tarixi varlığının canlı sübutlarıdır. Lakin son 100 ildə bu abidələrin əksəriyyəti dağıdılmış, yerlə-yeksan edilmiş, bəziləri isə yenidən təyinatlandırılmış və ya başqa xalqın irsi kimi təqdim edilmişdir.

Folklor, ədəbiyyat və xalq yaddaşı

Qərbi Azərbaycan folkloru, dastanlar, nağıllar, aşıq şeirləri, ağılar, bayatılar xalqın yaddaşında bu torpaqlara bağlılığı daim canlı saxlayır. Azərbaycan ədəbiyyatında – xüsusilə aşıq yaradıcılığında, XX əsr poeziyasının bir çox nümunəsində Qərbi Azərbaycan həsrəti, vətən sevgisi, ayrılıq motivləri əsas yer tutur. Minlərlə ailə nəsildən-nəslə köç, yurd itkisi, doğma kəndin, obanın, bulağın, məscidin xatirələrini qoruyub saxlayır.

Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların həyat tərzi və adət-ənənələri

Tarixən Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar əsasən kənd təsərrüfatı – taxılçılıq, maldarlıq, üzümçülük, bağçılıq və arıçılıqla məşğul olublar. Eyni zamanda sənətkarlıq – xalçaçılıq, dulusçuluq, misgərlik kimi peşələr də geniş yayılmışdı. Bayram və mərasimlərdə milli adət-ənənələr, toy və yas mərasimləri, Novruz və digər xalq şənlikləri bu bölgənin mədəni həyatında əsas yer tuturdu. Azərbaycanlıların ənənəvi ev tikintisi, məişət əşyaları, xalq musiqisi və geyimləri də Qərbi Azərbaycanın özünəməxsus mədəni irsinin hissəsidir.

Qərbi Azərbaycan məsələsi müasir dövrdə

Hazırda Qərbi Azərbaycan anlayışı hüquqi, siyasi və milli problem kimi qalır. Azərbaycan dövləti və ictimaiyyətinin gündəmində Qərbi Azərbaycanlıların tarixi yurdlarına qayıdış hüququ, tarixi ədalətin bərpası, mədəni irsin qorunması və beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məsələləri durur. Son illərdə “Qərbi Azərbaycan İcması” təsis edilmiş, deportasiya olunmuş ailələrin vahid qeydiyyatı aparılır, tarix, arxiv və etnoqrafik materiallar toplanır. Azərbaycan xalqı Qərbi Azərbaycan xatirəsini və haqqını yaşatmaq üçün mübarizəsini davam etdirir.

Qərbi Azərbaycanın hüquqi statusu və beynəlxalq yanaşma

Qərbi Azərbaycanlıların öz doğma torpaqlarına qayıdış hüququ beynəlxalq hüququn, BMT-nin və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi prinsiplərlə də tanınır. “Köçkünlərin hüquqları haqqında” BMT sənədləri, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası, etnik təmizləmə və deportasiya əleyhinə qəbul olunan beynəlxalq aktlar, Qərbi azərbaycanlıların haqlı iddialarının hüquqi əsaslarını təşkil edir. Lakin reallıqda bu hüquqlar hələ də yerinə yetirilmir, azərbaycanlılar doğma torpaqlarından uzaqda qalmağa məcburdurlar.

Qərbi Azərbaycan – azərbaycanlı xalqın tarixi kökləri, mədəniyyətinin beşiyi, yaddaş və həsrət məkanıdır. Tarix boyu baş verən deportasiyalar, mədəni irsin dağıdılması, insan haqlarının pozulması, xalqın milli şüurunda dərin izlər buraxıb. Azərbaycan dövləti və ictimaiyyəti Qərbi Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya çatdırılması, tarixi ədalətin bərpası və gələcəkdə doğma yurda qayıdış uğrunda səylərini davam etdirir. Bu torpaqlar xalqın kimliyinin,şərəfinin və gələcək nəsillər üçün həmişəlik qayıdış arzusunun simvolu olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar