Qərbi Azərbaycan anlayışı tarixi, siyasi və coğrafi baxımdan Azərbaycan xalqının milli yaddaşında çox önəmli yer tutur. XX əsrin sonlarına qədər Qərbi Azərbaycan adlandırılan ərazilərdə – indiki Ermənistan Respublikasının demək olar ki, bütün bölgələrində qədimdən bəri böyük azərbaycanlı icmaları yaşayıb, özünəməxsus mədəniyyət və tarixi iz buraxıblar. Bu torpaqlarda əsrlərlə yaşamış soydaşlarımız XX əsrdə dəfələrlə deportasiyalara, etnik təmizləməyə məruz qalıb, amma onların yurdları, kəndləri, rayonları, qədim abidələri hələ də tariximizin bir parçası olaraq qalır. Qərbi Azərbaycan rayonları həm etnoqrafik, həm mədəni, həm də strateji baxımdan xalqımız üçün dəyərli irsdir. Bu bölgələrin hər biri Azərbaycanın tarixini, ədəbiyyatını, folklorunu və milli kimliyini yaşadan canlı abidələr kimi Azərbaycan xalqının milli yaddaşında mühüm yer tutur.
Qərbi Azərbaycan rayonlarının tarixi-coğrafi əhəmiyyəti
Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan ərazisi) tarixi Azərbaycan torpaqlarının əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Bölgənin qədim tarixi, etnik tərkibi, mədəni irsi və strateji coğrafi mövqeyi Azərbaycan üçün xüsusi önəm kəsb edir. Buradakı rayonlar həm iqtisadi, həm sosial, həm də mədəni baxımdan əsrlər boyu Qafqazda mühüm rol oynayıb. Bu ərazilərdə azərbaycanlılar tarix boyu öz milli adət-ənənələrini, dil və dinlərini qoruyub saxlayıblar.
Qərbi Azərbaycanın əsas rayonları
Qərbi Azərbaycan dedikdə, əsasən aşağıdakı tarixi bölgələr və rayonlar nəzərdə tutulur:
- İrəvan (Yerevan) şəhəri və onun ətraf kəndləri
- Göyçə (Sevan) mahalı
- Zəngəzur (Syunik) rayonu
- Dərələyəz (Vayots Dzor)
- Vedibasar (Ararat və ətrafı)
- Ağbaba (Amasiya və yaxın ərazilər)
- Qəmərli (Gugark/Lori)
- Basarkeçər (Geqarkunik)
- Qafan, Meğri, Sisian və digər Syunik rayonları
- Əzal (Aragatsotn), Tərtər, Qırxbulaq, Aparan və digər tarixi kənd və rayonlar
Bu bölgələrdə azərbaycanlı əhalinin sıx yaşadığı kənd və qəsəbələrin sayı yüzlərlə olub.
İrəvan (Yerevan) və ətrafı
İrəvan şəhəri qədimdən bəri Azərbaycan türklərinin əsas yaşayış məskənlərindən olub. Şəhərdə yüzlərlə azərbaycanlı ailəsi, onlarla məhəllə, məscid, hamam, məktəb və mədəniyyət abidələri mövcud idi. İrəvan ətrafında Şörəyel, Şıxlı, Qırxbulaq, Sədərək, Sürməli, Dəmirçi və digər azərbaycanlı kəndləri yerləşirdi. Bu kəndlər XX əsrin əvvəllərində və xüsusilə 1988–1989-cu illərdə tamamilə boşaldılıb.
Göyçə mahalı
Göyçə mahalı (indiki Geqarkunik vilayəti və ətrafı) Qərbi Azərbaycanın ən böyük və qədim bölgələrindən biri hesab olunur. Burada 100-dən çox azərbaycanlı kəndi olub, Göyçə gölü və onun ətrafı milli folklorumuzda, dastan və ədəbiyyatımızda geniş yer alır. Burada Ağkilsə, Zod, Daşkənd, Dərəçiçək, Ağbulaq və bir çox başqa kəndlərdə azərbaycanlılar əsrlərlə yaşamışdır.
Zəngəzur rayonu
Zəngəzur (indiki Syunik vilayəti) tarixi və strateji baxımdan Azərbaycan üçün ən mühüm rayonlardan biridir. Bu bölgədə Qafan, Meğri, Sisian, Gorus, Qarakilsə, Bazarçay, Təkəlti, Dərəlaq, Qaragöl kimi kənd və qəsəbələrdə minlərlə azərbaycanlı yaşayıb. Zəngəzur həm Qarabağ, həm Naxçıvan, həm də Türkiyə ilə sərhəd olan bölgə idi.
Dərələyəz və Vedibasar
Dərələyəz (Vayots Dzor vilayəti) və Vedibasar (Ararat vilayəti) Qərbi Azərbaycanın ən qədim bölgələrindən olub. Bu ərazilərdə Çərçiboğan, Əyricə, Böyük və Kiçik Vedi, Urud, Ələkli, Qaragöz, Pərvanə, Sisyan kəndləri yerləşirdi. Bölgə üzümçülük, taxılçılıq və heyvandarlıqla məşhur idi.
Ağbaba və Qəmərli
Ağbaba və Qəmərli rayonları (indiki Amasiya, Lori və ətraf ərazilər) Azərbaycan folklorunda və aşıq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Ağbaba aşıqları, dastanları və xalq qəhrəmanları bu bölgədən çıxıb. Qəmərli mahalı da kənd təsərrüfatı, suvarma və maldarlıqla tanınırdı.
Basarkeçər və digər rayonlar
Basarkeçər mahalı (indiki Geqarkunik) və digər ətraf rayonlarda yüzlərlə azərbaycanlı kəndi vardı: Ağkənd, Almalı, Daşbulaq, Qızılkənd, Dərəçiçək, Şişqaya və s. Bu kəndlərin əhalisi deportasiya nəticəsində tarixi yurdlarını tərk etməyə məcbur oldu.
Qərbi Azərbaycan rayonlarında azərbaycanlıların deportasiyası
XX əsrdə Qərbi Azərbaycan rayonlarından azərbaycanlıların məcburi köçkün salınması bir neçə mərhələdə baş verib: 1905–1907-ci illər erməni-müsəlman qarşıdurmaları, 1918–1920-ci illər və ən kütləvi deportasiyalar 1948–1953 və 1988–1991-ci illərdə həyata keçirilib. Nəticədə, on minlərlə ailə ata-baba yurdunu itirib, bir çox kəndlər tamamilə yerlə yeksan edilib, əhali Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə səpələnib.
Qərbi Azərbaycan rayonlarının mədəni və tarixi irsi
Bu bölgələrin hər biri Azərbaycan xalqının mədəni və tarixi yaddaşında böyük yer tutur. Məscidlər, karvansaraylar, qəbiristanlıqlar, türbələr, körpülər, aşıq məclisləri və xalq festivalları bu torpaqlarda yaranıb. Qərbi Azərbaycanın rayonlarında doğulan şairlər, aşıqlar, maarifçilər, alimlər, dövlət xadimləri Azərbaycan tarixinin formalaşmasında mühüm rol oynayıb.
Müasir dövrdə Qərbi Azərbaycan rayonlarının əhəmiyyəti
Bugünkü Ermənistan ərazisi kimi tanınan bu bölgələr, Azərbaycan üçün sadəcə tarixi deyil, həm də milli hüquq və ədalət məsələsidir. Deportasiya olunmuş əhalinin hüquqları, onların ata-baba yurdlarına qayıdış haqqı, milli irsin qorunması, abidələrin bərpası və beynəlxalq hüquqi mübarizə bu gün də aktualdır. Qərbi Azərbaycan rayonları Azərbaycan xalqının milli yaddaşının, kimliyinin, haqq mübarizəsinin əsas sütunlarından biridir.
Qərbi Azərbaycan rayonları Azərbaycanın milli yaddaşı və tarixi-mədəni varlığı üçün əvəzsiz dəyərə malikdir. Bu bölgələrdə yaşamış soydaşlarımızın irsi, onların yaratdığı mədəniyyət, abidələr, dastanlar və ədəbiyyat xalqımızın ayrılmaz hissəsidir. Qərbi Azərbaycan rayonlarının adları, toponimləri, xatirələri unudulmur və gələcək nəsillərə ötürülür. Bu irsin qorunması, tanıdılması və haqq uğrunda mübarizə xalqımızın birliyi və vətənpərvərliyinin rəmzidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qərbi Azərbaycan rayonları indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində, qədim Azərbaycan torpaqlarında yerləşir.
Azərbaycanlılar bu rayonlarda əsrlərlə yaşasalar da, ən kütləvi deportasiyalar XX əsrin ikinci yarısında baş verib.
İrəvan, Göyçə, Zəngəzur, Dərələyəz, Vedibasar, Ağbaba, Qəmərli, Basarkeçər və s. kimi bölgələr daxildir.
Deportasiyalar əsasən 1948–1953 və 1988–1991-ci illərdə, etnik təmizləmə və siyasi səbəblərlə həyata keçirilib.
Məscidlər, karvansaraylar, abidələr, aşıq məclisləri və bir çox mədəniyyət nümunələri qalıb.
Əsasən kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq, sənətkarlıq və ticarət.
Şairlər, aşıqlar, alimlər, dövlət xadimləri – məsələn, Əhməd Ağaoğlu, Alı Mustafayev və başqaları.
Milli yaddaşın, hüquqi mübarizənin və mədəni irsin qorunmasında əsas rol oynayır.
Tarixi araşdırmalar, arxivlər, ədəbiyyat və folklor vasitəsilə qorunur və gələcək nəsillərə ötürülür.
Hüquqi, ictimai və beynəlxalq səviyyədə tarixi ədalətin bərpası üçün fəaliyyətlər aparılır.
