Qəsidə : Nümunələri, Janrın Xüsusiyyətləri

Qəsidə klassik şərq poeziyasının ən qədim və zəngin janrlarından biridir. Bu janr öz məzmun və forması ilə təkcə ədəbiyyat tariximizdə deyil, həm də ictimai-mədəni həyatımızda xüsusi yer tutub. Qəsidə həm dini, həm ictimai-siyasi, həm də didaktik motivləri əhatə edir. Əruz vəzninin müxtəlif formalarında yazılan qəsidələr, əsasən, müəyyən bir şəxsi, hökmdarı, vətəni, dini motivləri, fəzilətləri və ya ictimai problemləri tərənnüm etmək məqsədi daşıyıb. Azərbaycan ədəbiyyatında qəsidə janrı Nizami, Xaqani, Füzuli, Vidadi, Seyid Əzim Şirvani kimi böyük klassiklərin yaradıcılığında özünəməxsus iz qoyub. Əsrlər boyu inkişaf edən qəsidə janrı həm məzmun, həm də forma baxımından zənginləşib, müasir dövrümüzə qədər gəlib çatıb.

Qəsidə janrının əsas xüsusiyyətləri

Qəsidə ərəb, fars və türk klassik poeziyasında ən qədim və ən möhtəşəm janrlardan sayılır. Qəsidə əsasən bir ideyanı və ya obrazı tərifləmək, böyük bir şəxsi və ya hadisəni mədh etmək, dini və ya əxlaqi bir fikri önə çəkmək məqsədilə yazılır. Əruz vəznində yazılan qəsidələr uzunluğu ilə seçilir və adətən bir neçə on beyt, bəzən isə yüzlərlə beyt həcminə malik olur. Qəsidənin əsas hissələri – nəsib (giriş), mədh (tərif), qitə (əsas mövzu), dua (yaxşılıq diləmə) və nəticədən ibarət olur. Qəsidələrdə adətən obrazlı təsvirlər, metaforalar, bədii təsvir vasitələri, rəmzi mənalar geniş yer tutur.

Qəsidə janrının tarixi inkişafı

Qəsidə ərəb poeziyasından başlayaraq fars və türk ədəbiyyatında ən ali janrlardan biri kimi inkişaf edib. Ərəb ədəbiyyatında “qasida” sözü “ardıcıl şəkildə bir-birinə bağlı beytlər” mənasını verir və əsasən qəhrəmanlıq, mədh, yas, şikayət və ya dini motivlərə həsr olunurdu. Fars ədəbiyyatında Xaqani Şirvani, Ənvəri, Saədi və digərləri qəsidənin bədii imkanlarını daha da zənginləşdiriblər. Türk ədəbiyyatında isə qəsidə həm Osmanlı, həm də Azərbaycan klassik poeziyasında böyük şöhrət qazanıb. Azərbaycan poeziyasında xüsusilə XVI-XIX əsrlərdə qəsidə janrı yüksək inkişaf mərhələsinə çatıb.

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında qəsidə nümunələri

Azərbaycan poeziyasının nəhəng simalarından biri olan Xaqani Şirvani qəsidə janrını mükəmməl səviyyəyə çatdıran şairlərdəndir. Onun “Mədhiyyə”ləri, “Təbriz şəhərinin təsviri” adlı qəsidəsi, eləcə də “Qəsidəyi-bürdə” kimi əsərləri klassik qəsidə örnəkləridir. Füzuli, əsasən qəzəl janrı ilə tanınsa da, qəsidə sahəsində də diqqətəlayiq nümunələr yaradıb. Məşhur “Qəsidəyi-Tənbih”, “Qəsidəyi-Su” əsərləri, Vidadinin “Qəsidəyi-Ağalar”, Seyid Əzim Şirvaninin “Qəsidəyi-Bəyani-hal” kimi nümunələri Azərbaycan klassik qəsidə janrının ən parlaq örnəkləridir.

Qəsidə janrında dini və ictimai motivlər

Qəsidə janrı təkcə mədh və təriflərlə məhdudlaşmır. Dini və ictimai mövzular qəsidənin əsas istiqamətlərindən biridir. Əhli-beyt mədhiyyələri, peyğəmbər və imamlar haqqında yazılan qəsidələr, məscid və müqəddəs yerlərin tərənnümü, İslam dünyasında qəsidənin dərin köklərini göstərir. Eyni zamanda, şairlər bəzən ictimai ədalətsizliyi, hökmdarların zalımlığını, xalqın ağır vəziyyətini də qəsidə janrında tənqid ediblər. Bu tip qəsidələr, əxlaqi və didaktik məzmunu ilə seçilir.

Qəsidənin poetik quruluşu və dili

Qəsidələrdə əsas bədii güc obrazlılıq, orijinal təşbehlər, mürəkkəb bədii təsvir vasitələri ilə bağlıdır. Qəsidə şairi fikrini bir neçə beyt üzərində qurur, obraz və simvolları bir-birinə bağlayır, ahəng və ritm yaradaraq oxucuya emosional təsir göstərir. Əruz vəzninin müxtəlif formaları (təfilə uyğun vəznlər) qəsidənin ritmik zənginliyini artırır. Qəsidələrin dilində həm klassik ərəbcə və farsca alınmalar, həm də xalq dilinə məxsus sözlər birləşir.

Qəsidə janrının klassik və müasir tədqiqi

Qəsidə janrı uzun illər ərzində filologiya və ədəbiyyatşünaslıqda geniş tədqiq olunub. Klassik şərq poeziyasının öyrənilməsində qəsidə nümunələrinin təhlili, onların janr xüsusiyyətləri, motivləri, semantik qatları, məcaz və rəmzləri dərin elmi araşdırmalara mövzu olub. XX-XXI əsrlərdə müasir şairlər qəsidə janrını yeni bədii imkanlarla zənginləşdirir, ənənə və yenilik vəhdətində təqdim edirlər.

Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatında məşhur qəsidə nümunələri

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında ən çox seçilən qəsidə nümunələrindən bir neçəsi aşağıdakılardır:

• Xaqani Şirvani – “Təbriz şəhərinin təsviri”, “Mədhiyyə Sultan Səncər”
• Füzuli – “Qəsidəyi-Tənbih”, “Qəsidəyi-Su”
• Vidadi – “Qəsidəyi-Ağalar”
• Seyid Əzim Şirvani – “Qəsidəyi-Bəyani-hal”, “Qəsidəyi-Xan”
• Xətai – “Qəsidəyi-İmam Əli”
• Məhəmməd Füzuli – “Qəsidəyi-Bürdə”
• Ənvəri – “Qəsidəyi-Şəms”
• Saədi – “Qəsidəyi-Həkim”

Bu nümunələr təkcə ədəbiyyat tariximizin deyil, eyni zamanda klassik düşüncə və dünya baxışının əsl bədii təcəssümüdür.

Qəsidə nümunələrində əsas mövzular və təsir imkanları

Qəsidə janrında əsas mövzu tərənnüm, mədh, vəsf, eyni zamanda ictimai tənqid, fəlsəfi düşüncə, insan və dünya münasibətləridir. Qəsidə vasitəsilə şair hökmdarı, dövlət xadimini, dini şəxsləri, vətəni, təbiəti və ya ilahi həqiqətləri vəsf edə, cəmiyyətin problemlərini dilə gətirə, insanın ruhi vəziyyətini və mənəvi iztirablarını poetik şəkildə ifadə edə bilər.

Müasir ədəbi prosesdə qəsidə nümunələri

Müasir Azərbaycan poeziyasında da qəsidə janrı klassik ənənəni davam etdirir. Xüsusilə dini mərasimlərdə, ədəbi məclislərdə, dövlət tədbirlərində yazılan qəsidələr klassik forma və ruhun bu gün də yaşadığını göstərir. Müasir şairlər, qəsidənin ənənəvi quruluşunu qoruyub saxlamaqla yanaşı, onu yeni ideyalar və aktual mövzularla zənginləşdirirlər. Bu da janrın canlılığını və davamlı inkişafını təmin edir.

Qəsidə janrı Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatının bədii-estetik və mənəvi dəyərlərinin ən ali təcəssümlərindən biridir. Qəsidə həm tarix, həm də müasir dövr üçün milli-mənəvi kimliyimizin, bədii yaradıcılığımızın, fəlsəfi və estetik düşüncəmizin möhtəşəm nümunəsi olaraq yaşayır və yeni nəsillərə örnək olur. Bu janr klassik poeziyanın ənənələrini, ədəbi irsimizin bədii və intellektual zənginliyini gələcək nəsillərə ötürür.

Ən Çox Verilən Suallar