Yetkinlik yaşına çatmayanların, habelə fəaliyyət qabiliyyəti məhdud olan şəxslərin hüquq və maraqlarının etibarlı qorunması cəmiyyətin sosial ədalət prinsiplərinə söykənən vacib məqsədlərindən biridir. Ailə institutu daxilində valideyn nəzarətinin itirilməsi və ya məhdudlaşması hallarının qarşısını almaq, uşaqları, eləcə də mülki-hüquqi münasibətlərə tam qadir olmayan böyükləri hüquqi, sosial və mənəvi risklərdən müdafiə etmək üçün dövlət konkret mexanizmlər formalaşdırıb. Qəyyumluq və himayəçilik sistemi həmin mexanizmlərin mərkəzində durur: o, insanın şəxsi və əmlak maraqlarının idarə edilməsini, sosial-məişət şəraitinin təmin edilməsini, eləcə də fundamental hüquqlarının pozulmasının qarşısını alır. Azərbaycan Respublikasında bu sahə ilk dəfə XX əsrin əvvəlindən normativ qaydada tənzimlənsə də, müasir qanunvericilik 1999-cu il Ailə Məcəlləsi, Mülki Məcəllə və “Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında” Qanun kimi mühüm aktları özündə birləşdirir. Son illərdə elektron hökumət həlləri, icra hakimiyyətlərinə dair təkmilləşdirilmiş səlahiyyət bölgüsü və daha səmərəli monitorinq mexanizmləri əlavə edilib. Bununla da qəyyumluq və himayəçilik institutuna dair idarəetmə prosesi sadələşdirilib, şəffaflıq gücləndirilib, vətəndaşın mərkəzə qoyulduğu humanist yanaşma dərinləşdirilib. Praktik mexanizmlər isə uşağın ailə mühitində böyüməsinə üstünlük verilməsini, böyüklərin sosial müavinətlərlə təminatını, qəyyum və himayəçilərin sistemli təlimini nəzərdə tutur. Bütün bu yeniliklər rifah yönümlü sosial dövlət strategiyasına xidmət edir və hüquqi müdafiə elementlərini real icraya yaxınlaşdırır.
Hüquqi Tənzimləmənin Tarixi və Məqsədi
1999-cu ildə qəbul olunan Ailə Məcəlləsi qəyyumluq və himayəçilik institutunun əsas konseptual çərçivəsini müəyyənləşdirdi. Məcəllə 140-cı maddədən başlayaraq uşaqlar üzərində qəyyumluq və himayəçiliyin formalaşma qaydalarını, müddətini və xitam səbəblərini konkretləşdirdi. 2014, 2019 və 2024-cü illərdə edilən əlavələr orqanlararası elektron məlumat mübadiləsini, qəyyumluq icazələrinin “bir pəncərə” prinsipi ilə verilməsini və yerli icra strukturunun məsuliyyət bölgüsünü dəqiqləşdirdi.
Əsas məqsəd fərdi maraqların müdafiəsi üçün institusional zəmanət yaratmaqdır. Dövlət uşağın ailədə böyüməsinə öncəlik verir, lakin bu mümkün olmadıqda rəsmi qəyyum və ya himayəçi təyin etməklə onun fiziki, mənəvi və əmlak müdafiəsini təşkil edir. Fəaliyyət qabiliyyəti məhdud böyüklər üçün isə tibbi-psixi rəy əsasında hüquq subyektliyini gerçəkləşdirmək, sosial adaptasiyanı asanlaşdırmaq hədəflənir. Beləliklə, qanun həm sosial müdafiə, həm də insan hüquqlarının qorunması pilləsində vahid mexanizm rolunu oynayır.
Qəyyumluq və Himayəçilik Orqanlarının Səlahiyyətləri
Qəyyumluq və himayəçilik orqanı kimi yerli icra hakimiyyəti strukturları, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, eləcə də xüsusi hallarda bələdiyyələr çıxış edir. Bu qurumlar müraciətləri qəbul edir, şəxs barəsində məlumat toplayır, məhkəməyə təqdimat hazırlayır və təyin edilmiş qəyyumun fəaliyyətinə sistemli nəzarət həyata keçirirlər.
Eyni zamanda orqanlar qəyyum və himayəçilərin illik hesabatlarını qəbul edir, əmlak idarəçiliyi üzrə rəy tərtib edir, zərurət olduqda, maliyyə məsuliyyətini müəyyən etmək üçün prokurorluğa müraciət edirlər. Elektron Hökumət İnformasiya Sistemi üzərindən qeydiyyat (“E-gov”) qərarların operativliyini artırır; təqdimatlar, elektron arayışlar və razılıqlar 1 iş günü müddətində məlumat bazasına daxil edilir ki, bu da prosesin şəffaflığını təmin edir.
Qəyyumluq və Himayəçilik Təyin Edilməsinin Şərtləri
Uşaq üçün qəyyumluq təyinatı valideynlərin vəfatı, valideynlik hüququndan məhrum edilmə, fəaliyyət qabiliyyətsizlik və ya naməlum itkin hallarında tətbiq olunur. Təyinat üçün əsas hüquqi sənədlər ölüm şəhadətnaməsi, məhkəmə qətnaməsi, tibbi-psixi rəy və ya polis axtarış arayışıdır. Yetkin şəxslərin himayəçiliyi isə psixi sağlamlıq müəssisəsinin və tibbi ekspert komissiyasının rəyinə əsasən mümkündür.
Müraciət daxil olduqdan sonra orqan 10 iş günü ərzində ailə vəziyyətini, gəlir səviyyəsini, yaşayış sahəsinin uyğunluğunu araşdırır. Namizəd qəyyumun 25 yaşdan yuxarı, məhkumluğu olmayan, məhkəmə qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyətindən məhrum edilməmiş şəxs olmasına diqqət yetirilir. Son qərar rayon (şəhər) məhkəməsi tərəfindən verilir və həmin andan notariat qaydasında təsdiqlənmiş qəyyumluq vəsiqəsi qüvvəyə minir.
Qəyyumun və Himayəçinin Hüquq və Öhdəlikləri
Qəyyum azyaşlının yaşayış, təhsil, tibbi yardım, mənəvi inkişaf və sosial inteqrasiyasını təmin etməyə borcludur. O, yetkinlik yaşına çatmayanın adından əmək müqaviləsi bağlamaq, sosial müavinətləri almaq, bank hesabı açmaq hüququna malikdir. Himayəçi isə fəaliyyət qabiliyyəti məhdud yetkin şəxsin hüquq münasibətlərini yönləndirir, lakin onun şəxsi qərar vermə təşəbbüsünü məhdudlaşdırmamalıdır.
| Meyar | Qəyyumluq | Himayəçilik |
|---|---|---|
| Yaş həddi | 0-14 yaş uşaqlar | 14-18 yaş uşaqlar və fəaliyyət qabiliyyəti məhdud böyüklər |
| Hüquqi akt | Ailə Məcəlləsi m. 141-154 | Ailə Məcəlləsi m. 155-168 |
| Əmlak idarəçiliyi | Qəyyum icazəsiz kiçik əqdlər bağlaya bilər | Himayəçi bəzi əqdlər üçün məhkəmə razılığı almalıdır |
| Hesabatlılıq | İllik maliyyə və sosial hesabat | İllik sosial hesabat, əmlak hesabatı məhkəmə tələb etdikdə |
Tableləl məlumatlar orqanlararası hesabat qaydalarına əsaslanır.
İlk altı ayda qəyyum dövlətin ayırdığı sosial müavinətləri təyinatla xərcləməli, himayədarın isə sağlamlıq, reabilitasiya və peşə yönümlü tədbirlər planı tərtib etməsi tələb olunur. Hər iki halda qanunstalomonitor hədəfi zərər riskini minimuma endirərək şəxsin maraqlarına yönəlmiş qərarların verilməsidir.
Mülki Məsuliyyət və Mülkiyyətin İdarə Olunması
Qəyyum və ya himayəçi himayəsində olan şəxsin əmlakını yalnız Ailə Məcəlləsinin 147-ci maddəsində göstərilən çərçivədə – barəsində məhkəmə və ya orqanın əvvəlcədən verilmiş yazılı razılığı əsasında idarə edə bilər. Əmlakın satılması, ipoteka qoyulması, bağışlanması kimi mühüm əqdlər istisnasız olaraq məhkəmənin təsdiqini tələb edir; sadə təmir, gündəlik məişət əqdləri isə qəyyumun şəxsi qərarına buraxılır.
Əgər qorunan şəxsin maraqlarına zidd hərəkət aşkarlanarsa, qəyyum (himayəçi) inzibati xətalar məcəlləsinə uyğun cərimə, ziyan dəymişsə mülki məsuliyyət daşıyır. Qəsdən törədilən zərərə görə Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələri tətbiq oluna bilər. Bununla yanaşı, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi maddi yardımın sərfini audit edir və icazəsiz xərcləri geri tələb etmək səlahiyyətinə malikdir.
Qəyyumluğun və Himayəçiliyin Dayandırılması
Qəyyumluq uşağın on dörd yaşına çatdığı gün, himayəçilik isə 18 yaşa çatdığı və ya fəaliyyət qabiliyyətinin bərpa edildiyi tarixdə avtomatik başa çatır. Övladlığagötürmə, valideynlik hüququnun bərpa olunması və ya qəyyumun öhdəlikləri kobud şəkildə pozması kimi hallarda da müddətdən əvvəl xitam mümkündür.
Dayandırma qərarı qəyyumluq orqanının təqdimatı və məhkəmənin qətnaməsi əsasında rəsmiləşir, son qərar dərhal Ədliyyə Nazirliyinin Vətəndaşlıq Vəziyyəti Aktlarının Dövlət Qeydiyyatı məlumat bazasına ötürülür. Qəyyum və himayəçi təhvil-təslim aktı tərtib etməklə maliyyə və əmlak hesabatını, uşaqlar üçün isə təhsil və tibbi sənədləri yeni qanuni nümayəndəyə ötürür.
Məhkəmə Nəzarəti və Dövlət Monitorinqi
Məhkəmələr qəyyumluq sahəsində həm ilkin təyinata, həm də məcburi əqlər üçün icazə məsələlərinə baxır. Bakı Şəhər Məhkəməsi və bölgə məhkəmələri ildə orta hesabla 4 000-ə yaxın qəyyumluq işi üzrə qərar çıxarır; bunların 12-15 %-i əmlak əqdlərinə icazə verilməsi ilə bağlı olur. Dövlət Prokurorluğu uşaq istismarı, maliyyə sui-istifadəsi faktlarını araşdırır və qəyyumluğun ləğvi üçün iddia qaldıra bilər.
Eyni zamanda Ombudsman Aparatı və QHT-lər himayədar ailələrdə monitorinq aparır, sosial xidmət mərkəzləri isə həm qəyyumların təlimini, həm də psixososial dəstəyi həyata keçirir. Bu çoxpilləli nəzarət modeli sığınacaq riskini azaldır və şəffaflığı artırır.
Beynəlxalq Təcrübə və Azərbaycan Qanunvericiliyinin Perspektivləri
UNICEF-in “Alternativ qayğı formaları” tövsiyələrinə əsasən, ailə tipli mühitə üstünlük verilməsi və qısamüddətli dövlət müəssisələrinin kəskin azaldılması əsas prioritetlərdir. Azərbaycan qanunvericiliyi 2022-ci ildən uşaq evlərindən ailə-tipli kiçik qruplara keçidi sürətləndirib, himayədar ailələr üçün vergi güzəştləri tətbiq edib.
2025-ci il üçün nəzərdə tutulan “Uşaq rifahı üzrə Milli Strategiya” layihəsində qəyyumluq və himayəçilik prosesinin tam rəqəmsallaşdırılması, psixoloji dəstək paketinin genişləndirilməsi və regional əsasda təlim mərkəzlərinin yaradılması qeyd edilib. Bu addımlar Avropa Şurasının “Uşaq Hüquqları Strategiyası 2022-2027” sənədinə uyğun harmonizasiya məqsədini daşıyır və sistemin effektivliyini daha da artıracaq.
Qəyyumluq və himayəçilik mexanizmi hüquqsuz və qayğıya ehtiyacı olan şəxslərin həyatında dayaq rolunu oynayır. Normativ baza illər boyu təkmilləşərək orqanlararası koordinasiyanı gücləndirib, idarəetmə xərclərini azaldıb və vətəndaş üçün prosedurları sadələşdirib. Elektron sistemlər qərarların sürətini artıraraq potensial sui-istifadə hallarının aşkarlanmasına yardım edir. Qəyyum və himayəçilərə dövlət dəstəyinin genişlənməsi isə sosial ədalətə və uşaqların, eləcə də xüsusi qayğıya ehtiyacı olan böyüklərin rifahına yönəlmiş humanist siyasətin göstəricisidir. Hüquqi tənzimləmənin müdafiəedici mahiyyəti, maliyyə nəzarət mexanizmləri və psixososial xidmətlərin inteqrasiyası bütün prosesi vahid ekosistem kimi formalaşdırır. Sistemin çevikliyi, şəffaflıq standartlarının tətbiqi və beynəlxalq təcrübəyə açıq olması gələcəkdə də yüksək səmərəlilik və dayanıqlılıq vəd edir. Bu yanaşma sosial dövlət anlayışını praktik reallığa çevirir, insan ləyaqətini və hüquqlarını etibarlı müdafiə altına alır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qəyyumluq valideynləri vəfat etmiş, valideynlik hüququndan məhrum olunmuş və ya itkin düşmüş, habelə məhkəmə qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyətsiz hesab edilən uşaqlar üzərində tətbiq olunur. Prosedur qəyyumluq orqanının təqdimatı və məhkəmənin qətnaməsi ilə rəsmiləşir. Qəyyumun namizədliyi təsdiqlənəndən sonra notariat qaydasında vəsiqə verilir. Bu sənəd uşaq üzərində qanuni nümayəndə statusunu hüquqi cəhətdən qüvvəyə mindirir.
Qəyyumluq əsasən 0-14 yaşlı uşaqlara şamil edilir, himayəçilik isə 14-18 yaşlı yetkinlik yaşına çatmayanlara və fəaliyyət qabiliyyəti məhdud böyüklərə tətbiq olunur. Qəyyum əksər hüquqi əqdləri öz qərarı ilə bağlaya bildiyi halda, himayəçi müəyyən əqdlər üçün məhkəmə icazəsi almalıdır. Məsuliyyət dərəcəsi və hesabatlılıq formaları da fərqlənir. Hər iki halda əsas məqsəd şəxsin hüquq və maraqlarını müdafiə etməkdir.
Qəyyum olmaq istəyən şəxs azı 25 yaşında, məhkumluğu olmayan, sağlamlıq imkanları qəyyumluq vəzifəsini icra etməyə yetərli şəxs olmalıdır. Namizədin sabit gəliri, münasib yaşayış sahəsi və uşağın inkişafını təmin edəcək sosial-mədəni mühiti olması əsas şərtlərdəndir. Namizədin və ya ailə üzvlərinin qanunsuz hərəkətləri ilə bağlı neqativ halların olması qəyyumluq verilməməsinə səbəb ola bilər. Seçim prosesi şəffaflıq və uşağın maraqları prinsiplərinə əsaslanır.
Qəyyum və himayəçi qorunan şəxsin əmlakını yalnız onun maraqlarına uyğun idarə etməlidir. Əhəmiyyətli əqdlər – satmaq, ipoteka qoymaq, hədiyyə etmək – mütləq məhkəmə icazəsi tələb edir. Məhkəmə qərarı gəlmədən əmlakla bağlı əməliyyat aparmaq qanun pozuntusu sayılır və ziyana görə maddi məsuliyyət yaradır. Gündəlik xərclər və kiçik əqdlər isə qəyyumun şəxsi qərarı ilə həyata keçirilə bilər.
Uşaq on dörd yaşına çatdıqda qəyyumluq avtomatik xitam tapır və himayəçilik mərhələsi başlaya bilər. Əgər valideyn hüquqları bərpa edilirsə və ya uşaq övladlığa götürülürsə, qəyyumluq müddətdən əvvəl də dayandırılır. Yetkinlik yaşına çatdıqda himayəçilik ləğv olunur, şəxsin tam mülki hüquq qabiliyyəti bərpa edilir. Məhkəmə qətnaməsi və təhvil-təslim aktı ilə hüquqi proses tam yekunlaşdırılır.
Qəyyumluq və himayəçilik təyin edildikdə uşağa aylıq müavinət, tibbi sığorta, təhsil xərcləri üçün əlavə ödənişlər verilir. Himayədar ailələr üçün vergi güzəştləri və kommunal ödənişlərdə endirim proqramları da tətbiq olunur. Fəaliyyət qabiliyyəti məhdud böyüklər isə reabilitasiya mərkəzlərinə, peşə kurslarına və sosial xidmət paketlərinə pulsuz çıxış əldə edirlər. Bu mexanizmlər şəxslərin sosial inteqrasiyasını və rifahını artırmağa yönəlmişdir.
Qəyyumlar ildə bir dəfə sosial-maliyyə hesabatı təqdim edərək uşağın təhsil, sağlamlıq və maddi durumuna dair məlumatları çatdırmalıdır. Himayəçilər də oxşar hesabat verir, lakin fəaliyyəti əmlak yönümlü olmadığı üçün maliyyə bölməsi geniş olmaya bilər. Orqanlar hesabatları yoxlayır, zərurət olduqda yerlərdə monitorinq aparır. Əgər uyğunsuzluq aşkarlanarsa, xəbərdarlıqdan başlayaraq, məhkəməyə qədər uzanan tədbirlər tətbiq oluna bilər.
Elektron Hökumət İnformasiya Sistemi qəyyumluq və himayəçilik qərarlarının onlayn qeydiyyatını, arayışların və razılıqların sürətli ötürülməsini təmin edir. Qərarlar 1 iş günü ərzində sistemə daxil edilir və aidiyyəti qurumlar məlumatı sinxron şəkildə görür. Bu yanaşma prosesi şəffaf edir, sənəd dövriyyəsini azaldır və insan faktoru ilə bağlı ləngimələri minimuma endirir. Əlavə olaraq, müraciət edənlər statuslarını onlayn izləyə bilirlər.
Bəli, qəyyumluq və ya himayəçilik barədə məhkəmənin qərarından narazı qalan tərəf apellyasiya instansiyasına müraciət edə bilər. Apellyasiya şikayəti qərarın elanından sonra 30 gün ərzində verilməlidir. Şikayət ərizəsində sübutlar, yeni faktlar və hüquqi əsaslar göstərilməlidir. Məhkəmə materialları yenidən araşdırır və qərarı qüvvədə saxlaya, dəyişdirə və ya ləğv edə bilər.
Beynəlxalq övladlığagötürmə prosesi tamamlanana qədər uşaq üzərində qəyyumluq davam edir. Xarici ailə ilə uyğunlaşma mərhələsi bitdikdən və müvafiq məhkəmə qərarı qüvvəyə mindikdən sonra qəyyumluq xitam tapır. Bu dövr ərzində Azərbaycan qanunvericiliyi və Haaqa Konvensiyasının tələbləri paralel tətbiq olunur. Orqanlar həm uşağın, həm də gələcək valideynlərin hüquqlarını qoruyaraq prosesi izləyir.
