Qəyyumluq institutu valideynlərini itirmiş və ya valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsini təmin edən ən mühüm mexanizmlərdən biridir. Dövlət bu kateqoriyaya aid şəxslərin gündəlik ehtiyaclarını qarşılamaq, təhsil, tibbi xidmət və sosial adaptasiya xərclərini balanslaşdırmaq üçün xüsusi maliyyə dəstəyi tətbiq edir. Qəyyumluq pulu həmin dəstəyin mərkəzində dayanan sabit aylıq ödənişdir; məbləğlərin formalaşmasında yaşayış minimumu, inflyasiya səviyyəsi və himayədar ailə modelinin xərcləri nəzərə alınır. 2025-ci ilin dövlət büdcəsi göstəriciləri sosial müavinətlərin həcmini qorumağı və bəzi kateqoriyalar üzrə artırmağı hədəfləyir. Statistika göstərir ki, hazırda ölkə üzrə təqribən 9 000 uşaq qəyyumluq və ya himayəçilik mühitində yaşayır və onların 60 faizdən çoxu əlavə sosial yardımlarla təmin edilir. Rəqəmsal xidmətlərin genişlənməsi DOST mərkəzləri və e-sosial platforması üzərindən elektron müraciət imkanlarını sadələşdirdiyi kimi, müavinətin hesablara köçürülmə vaxtını da azaldıb. Hüquqi baza “Sosial müavinətlər haqqında” qanun və Nazirlər Kabinetinin 2024-cü il 368 nömrəli qərarı ilə tənzimlənir. Qəyyum və himayəçilər üçün standart məbləğ 140 manat olaraq qalır, himayədar ailə modelində isə yaş və sağlamlıq durumuna görə diferensial ödənişlər tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasının sosial siyasəti ailə mühitinin qorunmasını prioritet hesab edir və uşağın institusional müəssisədə deyil, ailə ab-havasında böyüməsini stimullaşdırır. Bu yanaşma təkcə maddi təminatla məhdudlaşmır, uşağın inkişafı üçün psixoloji, pedaqoji və medizin dəstəyi də əhatə edir. Beləliklə, qəyyumluq pulu sosial rifahın vacib xəttini təşkil edərək, ən həssas təbəqənin sabit gəlir mənbəyinə çevrilir.
Qəyyumluq Pulunun Hüquqi Əsasları
Azərbaycan Respublikasının “Sosial müavinətlər haqqında” Qanunu qəyyumlara və himayəçilərə ödənilən aylıq müavinətin mahiyyətini, təyinat məqsədini və davam müddətini konkretləşdirir. Qanuna əsasən, uşağın tam dövlət təminatına verilmədiyi hallarda qəyyumluq pulu həmin şəxsin saxlanma xərclərini qismən kompensasiya etməlidir. Nazirlər Kabinetinin 30 iyul 2024-cü il tarixli 368 nömrəli qərarı sosial ödənişlərin təyin edilmə, dayandırılma və bərpası prosedurlarını normativ akt şəklində təsdiqləyib. Bu sənədlər birlikdə müavinətin hüquqi dayanıqlığını təmin edir və müraciət edənlərin müdafiə mexanizmlərini dəqiqləşdirir.
Qaydalara görə, qəyyumluq pulu uşağın qəyyumluğu müəyyən edilən andan başlayaraq qüvvəyə minir və qəyyumluq statusu bitənə qədər ödənilir. Məhkəmə qərarı və ya icra hakimiyyətinin təqdimatı ilə status ləğv edildikdə, ödəniş avtomatik dayandırılır. Müavinət sosial sığorta haqqı və gəlir vergisindən azaddır; bu, ailənin xalis büdcəsinə birbaşa təsir göstərməklə sosial riskləri azaldır. Əgər qəyyumluq müddətində ödəniş kəsilərsə və ya gecikərsə, şəxs bu qərardan inzibati orqanlara və məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir.
Müavinətin Məbləği və Differensiasiya Mexanizmləri
Hazırda valideynlərini itirmiş və ya valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların qəyyumlarına və himayəçilərinə aylıq 140 manat ödənilir. Bu məbləğ təyinat müddətində dəyişməz saxlanılsa da, hər il yaşayış minimumu və inflyasiya göstəriciləri nəzərə alınaraq indeksasiya məsələləri müzakirə edilir.
Himayədar ailə modelində isə fərqli yanaşma tətbiq olunur: sağlam uşaqlar üçün yaş qrupları üzrə 355-395 manat, əlilliyi olanlar üçün 500-650 manat həcmində aylıq ödəniş öngörülür. Belə diferensial tədbir uşağın yaş artdıqca xərclərinin çoxalması və xüsusi qayğı tələb edən kateqoriyaların əlavə ehtiyaclarını kompensasiya etməyi hədəfləyir. 2025-ci il iyun fərmanı əlilliyi olan uşaqlar üçün yuxarı həddin 650 manata çatdırılmasını rəsmiləşdirib.
| Ödəniş Növü | Yaş Qrupu | Sağlam Uşaq (AZN) | Əlilliyi Olan Uşaq (AZN) |
|---|---|---|---|
| Qəyyumluq/Himayəçilik müavinəti | 0-18 | 140 | 140 |
| Himayədar ailə aylıq ödənişi | 0-6 | 355 | 500 |
| 7-13 | 375 | 600 | |
| 14-18 | 395 | 650 |
Cədvəl müavinətlərin 2025-ci il üçün rəsmi məbləğlərini əks etdirir və qəyyumluq pulunun himayədar ailə modelləri ilə müqayisədə sabit, lakin daha az olduğunu göstərir.
Əsas Müraciət Tələbləri və Sənədlər Paketi
Müavinət üçün müraciət etmək istəyən qəyyum ilk növbədə şəxsiyyət vəsiqəsinin, uşağın doğum şəhadətnaməsinin surətini, valideynlərin ölüm haqqında şəhadətnamələrini və məhkəmə qərarı ilə təsdiq edilmiş qəyyumluq sənədini təqdim etməlidir. Əgər valideynlik hüququ məhkəmə qaydasında məhdudlaşdırılıbsa, müvafiq qərarın surəti də əlavə olunur.
DOST mərkəzi və ya DSMF-in yerli filialı sənədləri qəbul etdikdən sonra müraciəti 10 iş günü ərzində araşdırır. Qəbul edilən qərar elektron imza ilə təsdiqlənərək “e-sosial” sisteminə ötürülür və nəticə müraciət edənə SMS vasitəsilə bildirilir. İmtina halında səbəblər yazılı şəkildə izah olunur və 30 gün ərzində şikayət vermək imkanı saxlanılır. Hər bir sənədin düzgünlüyü notarial qaydada təsdiqləndikdə prosesin ləngimə ehtimalı minimuma enir.
Elektron Müraciət Prosesi və DOST Mərkəzlərinin Rolu
2020-ci ildən başlayaraq sosial ödənişlərin əksəriyyəti “e-sosial.az” platforması üzərindən elektron qaydada təyin olunur; bu proses qəyyumluq pulu üçün də tam inteqrasiya edilib. İstifadəçi ASAN imza və ya elektron imza vasitəsilə sistemə daxil olaraq onlayn forma doldurur, sənədlərin skan surətlərini yükləyir və ərizəni göndərir. Bu addım fiziki baş çəkmə zərurətini aradan qaldırır, xidmətin əlçatanlığını artırır.
DOST mərkəzləri isə rəqəmsal müraciət bacarığı məhdud olan vətəndaşlara texniki dəstək göstərir. Mərkəz əməkdaşları mobil kabinet vasitəsilə sənədləri skan edib sistemə əlavə edir və məlumatların doğruluğunu real vaxtda yoxlayırlar. Statistikaya əsasən, elektron müraciətlərin 85 faizi ilk 48 saatda təsdiq olunur, bu da əvvəlki illərlə müqayisədə prosesin sürətlənməsini göstərir.
Müavinətdən İstifadə Nəzarəti və Hesabat Öhdəlikləri
Qəyyum aylıq ödənişi uşağın təhsil, qidalanma, paltar və tibbi ehtiyaclarına yönəltməli, bunun üçün illik maliyyə hesabatı təqdim etməlidir. Yerli icra hakimiyyətinin qəyyumluq orqanı hesabatları təhlil edərək sui-istifadə şübhəsi yarandıqda sosial xidmət mərkəzləri ilə birgə monitorinq həyata keçirir. Əgər vəsaitin təyinatı üzrə xərclənmədiyi aşkarlanarsa, qəyyum inzibati məsuliyyətə cəlb oluna və ödəniş geri tələb oluna bilər.
Bəzi hallarda uşağın xüsusi ehtiyacları (məsələn, reabilitasiya və ya protez xərcləri) üçün əlavə əsaslandırma tələb olunur. Qəyyum müvafiq tibbi arayış təqdim etdikdə, sosial müdafiə orqanı əlavə ödənişlər və ya maddi yardım üçün fərdi qərar verə bilər. Beləcə, nəzarət mexanizmi həm şəffaflığı saxlayır, həm də uşağın yüksək səviyyəli təminatını hədəfləyir.
Himayədar Ailə Modeli ilə Qəyyumluq Arasındakı Fərqlər
Qəyyumluq fiziki şəxsə fərdi məsuliyyət yükləsə də, himayədar ailə modeli dövlətin xüsusi təlim keçmiş ailələrə etibar etdiyi alternativ qayğı formasıdır. Himayədar ailədə uşağın sosiallaşma prosesi ailə daxili rolların paylaşımı ilə dəstəklənir və aylıq ödənişlərin həcmi daha yüksək təyin olunur. Bu, əlavə qida, psixoloji, habelə inkişaf yönümlü xərclərin ödənilməsini təmin edir.
Himayədar ailə statusu üçün namizədlər minimum üçgünlük psixoloji təlimdən keçməli, yaşayış sahəsinin sanitar-gigiyenik normalara uyğunluğunu təsdiqləməli və profilaktik tibbi müayinədən keçməlidir. Qəyyumluq üçün isə əsas meyar şəxsin məhkumluq tarixinin olmaması və uşağın yaxın qohumluğu faktıdır. Hər iki halda uşaq ailə modelinə inteqrasiya olunsa da, dövlətin nəzarət mexanizmləri himayədar ailələrdə daha intensivdir.
Mövcud Sosial Proqramlarla Qarşılıqlı Əlaqə
Qəyyumluq pulu ünvanlı dövlət sosial yardımı, ailə başçısını itirməyə görə müavinət və bir yaşınadək uşağa verilən müavinətlə paralel alınması mümkündür. Burada əsas şərt ailənin ümumi gəliri yaşayış minimumunun iki mislini aşmamalıdır; əks təqdirdə ünvanlı yardım ləğv oluna bilər. Təcrübə göstərir ki, əlavələrin sinerjisi uşağın rifahını yüksəltməklə hər ay orta hesabla 400 manata qədər ümumi gəlir formalaşdırır.
Əlavə dəstək mexanizmlərinə sosial-psixoloji reabilitasiya paketləri, məktəbli formasının pulsuz verilməsi və təhsil haqqının dövlət tərəfindən qarşılanması daxildir. Bu proqramlar müxtəlif nazirliklər və bələdiyyə fondları arasında koordinasiya olunaraq bir pəncərə üzərindən istifadəyə təqdim edilir. Beləliklə, qəyyumluq pulu daha geniş müdafiə infrastrukturunun ayrılmaz parçasına çevrilir.
2025-ci il üçün Gözlənilən Dəyişikliklər və Perspektivlər
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yaşayış minimumunun 2026-cı il üçün 285 manata yüksəldilməsi təklifini açıqlayıb; bu addım qəbul olunduğu halda qəyyumluq puluna inflyasiya indeksasiyası tətbiq edilə bilər. Eyni zamanda elektron sosial reyestrə AI-dəyərləndirmə modulu əlavə edilməklə müraciətlərin avtomatik verifikasiya sürəti artırılacaq.
İctimai müzakirələrdə əlilliyi olan uşaqların qəyyumlarına əlavə 50 manat məbləğində kompensasiya ödənilməsi təşəbbüsü aktualdır. Həmçinin himayədar ailələr üçün minimal ödənişin 400 manata çatdırılması müzakirə olunur. Qanunvericilik paketinin Milli Məclisin payız sessiyasında nəzərdən keçirilməsi gözlənilir və qəbul edilərsə, 2026-cı ildən qüvvəyə minəcək. Bu dəyişikliklər sosial müdafiə sistemini daha çevik edərək həssas qrupların maliyyə dayanıqlığını möhkəmləndirəcəkdir.
Qəyyumluq pulu insan həyatının ən zərif dövrlərində müdafiəsiz qalan uşaqlara sabitlik və təhlükəsizlik bəxş edir. Hüquqi mexanizmlər aydın, prosedurlar sadə, elektron xidmətlər isə sürətli olduqca müavinətin effektivliyi artır. Diferensial ödəniş modelləri yaş və sağlamlıq amillərini nəzərə alaraq sosial ədaləti dəstəkləyir. Qəyyumluq statusunun başladığı andan bərabər, təhsil və inkişaf imkanlarının da sığortalandığını görmək mümkündür. Dövlət nəzarəti və hesabat öhdəlikləri vəsaitin düzgün xərclənməsini təmin edir, şəffaflıq ehtimallarını yüksəldir. Rəqəmsallaşma müraciət prosesinə yeni ritm gətirərək vaxt itkilərini minimuma endirir. Bununla yanaşı, əlavə sosial proqramlarla sinerji ailə büdcəsini daha dayanıqlı edir. Ölkənin sosial siyasətində uşaq rifahının prioritet saxlanılması həm iqtisadi, həm də mənəvi baxımdan cəmiyyətin sağlam gələcəyinə sərmayədir. Gözlənilən indeksasiya və normativ dəyişikliklər isə qəyyumluq pulunun real xərclərə uyğunluğunu qorumağa yönələcək. Bu sistem davamlı modernləşmə ilə uşaqların həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltməyə davam edəcəkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qəyyumluq pulu valideynlərini itirmiş və ya valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlara baxan qəyyum və ya himayəçiyə aylıq sosial dəstək kimi ödənilir. Ödəniş uşağın qidalanma, geyim, təhsil və tibbi xidmət xərclərini qarşılamağa yönəlib. Məqsəd institusional qayğıdan uzaq, ailə mühitində böyüməni təmin etməkdir. Beləliklə, dövlət uşağın sosial adaptasiyasına və psixoloji stabilliyinə töhfə verir.
Hazırkı normativə əsasən qəyyumluq pulu bütün yaş qrupları üçün eyni məbləğdə – ayda 140 manatdır. Bu göstərici yaşayış minimumu və inflyasiya səviyyəsi nəzərə alınaraq dövri şəkildə indeksasiya oluna bilər. Himayədar ailə modelində məbləğ yaş və sağlamlıq durumuna görə daha yüksək müəyyən edilir. Standart qəyyumluqda isə sabit həcm uşağın əsas ehtiyaclarını qarşılamaq üçün düşünülüb.
Ödəniş uşağın qəyyumluğu barədə məhkəmə qərarı qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən hesablanır. Qəyyumluq statusu dayandırıldıqda və ya uşaq övladlığa götürüldükdə müavinət avtomatik olaraq kəsilir. Yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra ödəniş ümumiyyətlə dayandırılır. Hər hansı gecikmə və ya fasilə yaranarsa, geri dövr üçün hesablamalar edilə bilər.
Müraciət üçün “e-sosial” portalında elektron ərizə doldurulur və tələb olunan sənədlərin skan surətləri əlavə edilir. Elektron imza və ya ASAN imza vasitəsilə təsdiq yetərlidir. Rəqəmsal müraciət bacarığı olmayanlar DOST mərkəzinə yaxınlaşıb bu prosesi yerində həyata keçirə bilərlər. Qəbul edilmiş müraciətlər 10 iş günü ərzində qiymətləndirilir və nəticə SMS-lə bildirilir.
Qəyyumun şəxsiyyət vəsiqəsi, uşağın doğum şəhadətnaməsi, valideynlərin ölüm şəhadətnamələri və ya valideynlik hüququndan məhrumetmə qərarı əsas sənədlərdir. Bundan başqa, uşağın qəyyumluğuna dair məhkəmə qərarının surəti təqdim olunur. Əgər uşaq əlilliyi olan kateqoriyaya daxildirsə, tibbi rəy əlavə edilməlidir. Sənədlər notarial təsdiqli olduqda müraciət prosesi sürətlənir.
Bəli, qəyyumluq pulu ünvanlı dövlət sosial yardımı, ailə başçısını itirməyə görə müavinət və uşağa verilən digər müavinətlərlə paralel şəkildə ödənilə bilər. Şərt ondan ibarətdir ki, ailənin ümumi gəliri yaşayış minimumunun müəyyən olunmuş həddini aşmasın. Gəlir meyarı pozularsa, yalnız ünvanlı yardım ləğv edilir, qəyyumluq pulu isə davam edir. Bu qayda sosial müdafiənin fərqli mexanizmləri arasında balansı təmin edir.
Müavinət hər ay avtomatik olaraq qəyyumun bank hesabına yatırılır. Hesaba köçürmə tarixi elektron kabinetdə izlənilə bilir və SMS bildirişlə dəstəklənir. Kart itkisi və ya hesab bloklanması halında, qəyyum müvafiq bank və DSMF-ə müraciət edərək ödənişi alternativ hesaba yönləndirə bilər. Nağdlaşdırma bank və poçt şöbələrində aparılır.
Qəyyum ildə bir dəfə uşağın xərclərinə dair sadələşdirilmiş maliyyə hesabatı təqdim edir. Hesabat yerli icra hakimiyyətinin qəyyumluq orqanı və ya DOST mərkəzi vasitəsilə qəbul olunur. Sui-istifadə ehtimalı yaranarsa, sosial xidmət mərkəzləri monitorinq aparır. Uyğunsuzluq aşkar edilərsə, ödəniş geri tələb oluna və qəyyum inzibati məsuliyyətə cəlb oluna bilər.
İlk növbədə “e-sosial” hesabında ödənişin statusunu yoxlamaq tövsiyə olunur. Sistem xətası varsa, 142 Çağrı Mərkəzinə və ya DOST mərkəzinə müraciət edilə bilər. Sənədlərlə bağlı problem müəyyənləşərsə, düzəlişlərdən sonra köçürmə geriyə dönük hesablama ilə bərpa olunur. Bu hallarda cərimə tətbiq olunmur, lakin gecikməni uzatmamaq vacibdir.
Dövlət hər il yaşayış minimumunun parametrlərini nəzərdən keçirir və inflyasiya göstəricilərinə uyğun indeksasiya təklifləri hazırlayır. 2026-cı ildə yaşayış minimumunun artımı planlaşdırıldığı üçün qəyyumluq pulunun da yüksəldilməsi müzakirə olunur. Paralel olaraq, əlilliyi olan uşaqların qəyyumlarına əlavə məbləğ verilməsi təklifi gündəmdədir. Qanun dəyişikliyi təsdiqlənərsə, yeniliklər növbəti ilin əvvəlindən qüvvəyə minəcək.
