Azərbaycan torpağı Xəzər dənizindən Böyük Qafqazın zirvələrinə, cənub subtropik meşələrdən Qobustanın yarımsəhra landşaftına qədər təbiət mozaikası ilə zəngindir. Bu rəngarənglik təkcə mənzərələrin müxtəlifliyini deyil, həm də nadir flora və faunanın geniş spektrini formalaşdırır. Lakin urbanizasiya, neft-qaz sənayesinin genişlənməsi, iqlim dəyişmələri və qanunsuz ov kimi amillər yüzlərlə canlı növünü yox olma həddinə gətirib. Belə bir şəraitdə elmi cəmiyyət və dövlət qurumlarının əsas aləti Azərbaycan Respublikası Qırmızı Kitabıdır. İlk dəfə 1989-cu ildə nəşr edilən bu sanballı toplu ölkə ərazisində nəsli kəsilmək üzrə olan bitki və heyvanlarla bağlı sistemli məlumat bazası yaradaraq hüquqi müdafiəyə də təməl qoydu. 2013-cü ildə çapdan çıxan ikinci nəşr mövcud siyahını yeniləməklə yanaşı, qorunma kateqoriyalarını beynəlxalq meyarlara yaxınlaşdırdı və informasiya texnologiyalarının imkanlarından faydalanaraq onlayn reyestr konsepsiyasını gündəmə gətirdi. Kitabın hər bir bəndi təkcə latın adından ibarət quru siyahı deyil, həm də yayılma arealı xəritəsi, populyasiya dinamikası, antropogen təzyiq faktorları və tövsiyə olunan mühafizə tədbirlərini özündə ehtiva edir. Ekoloqlar üçün bu material təmir planı rolunu oynayır, hüquqşünaslar üçün ətraf mühitin mühafizəsi haqqında qanunların tətbiqində istinad nöqtəsidir, müəllimlər üçün tədris resursu, ictimaiyyət üçün isə ekoloji maarifləndirmə vasitəsidir. Beləliklə, Qırmızı Kitab həm təbiətsevər fərdlərin, həm də qərarverici instansiyaların əlində canlı mirası qorumaq üçün strateji kompas vəzifəsini daşıyır.
Qırmızı Kitabın Tarixi və Hüquqi Statusu
1980-ci illərin sonlarında SSRİ Elmlər Akademiyasının təşəbbüsü ilə bir çox respublikalarda regional Qırmızı Kitablar hazırlanmağa başladı və Azərbaycan bu prosesə fəal qoşuldu. İlk nəşr “Azərbaycan Florasının və Faunasının Nadir və Nəsli Kəsilməkdə Olan Növləri” adı ilə təqdim olundu, 140 bitki, 108 heyvan növü qeyd edildi. Bu toplu yeni müstəqillik dönəminə keçid zamanı milli təbiət mühafizəsi konsepsiyasının əsasını qoydu.
1999-cu ildə qüvvəyə minən “Xüsusi Mühafizə Olunan Təbiət Əraziləri və Obyektləri haqqında” Qanun Qırmızı Kitabda göstərilən növləri hüquqi baxımdan əlçatmaz zonalara daxil etdi. 2013-cü il nəşri isə “Bioloji Müxtəlifliyin Mühafizəsi haqqında” Qanunla paralel yeniləndi, kateqoriyalar IUCN sisteminə uyğunlaşdırıldı: 0 – tükənmiş, 1 – kritik, 2 – təhlükə altında, 3 – həssas, 4 – nadir, 5 – bərpa olunan.
Elmi Təşkilati və Tədqiqat Metodları
Qırmızı Kitab üzrə sahə ekspedisiyalarını Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Elmi-İstehsalat Mərkəzi, AMEA Zoologiya və Botanika institutları, həmçinin Bakı Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsi həyata keçirir. Tədqiqatçılar transekt üsulu ilə növ sıxlığını sayır, GPS koordinatları ilə xəritə çıxarır, DNT barmaq izi analizi apararaq populyasiyadakı genetik müxtəlifliyi ölçür.
Məlumat bazasında hər növ üçün beş illik monitorinq intervalları təyin olunub: alpin bitkiləri yay ekspedisiyası, su quşlarına qış sayımı, məməlilərə kameratuzak izləməsi tətbiq edilir. Toplanan göstəricilər riyazi modellərlə işlənir, populyasiya artım və ya azalma trendi statistik əhəmiyyətə görə kateqoriya dəyişməsi üçün komissiyanın gündəminə çıxarılır.
Bitki Növlərinin Qorunma Prioritetləri
Kitabın ikinci nəşrində 300-dən artıq ali bitki növü ciddi mühafizə statusu alıb; xüsusən Cənub-Şərqi Qafqaz endemikləri siyahıda ön sıralardadır. Hirkan meşələrinin simvolu olan dəmirağac, dişbudakvari lənkaran akısanı və Qızılbaş astra gülü kritik kateqoriyada yer alır. Bu növlərin populyasiyası ağac kəsimi, çay yataqlarının dəyişməsi və bitki kolleksiyaçıları səbəbindən pərakəndə struktura düşüb.
Mühafizə tədbiri kimi Hirkan Milli Parkının tampon zonasında meşəqırma tam dayandırılıb, dəmirağacın fidan bankı yaradılıb. Dağ-step zonasında endemik qartalotu və Şuşa zanbağı kimi bitkilər üçün ex-situ metodla Naxçıvan Botanika Bağında toxum bankı qurulub.
Heyvan Populyasiyalarında Təhlükə Siqnalları
Məməlilər bölməsində Qafqaz cüyürünün Altıağac, Şahdağ və Göygöl populyasiyaları riskli hesab olunur. Genetik diversiyanın azalması və qaçaq ovu əsas təhdidlərdəndir. Quşlar kateqoriyasında cəmi 30 cütlük qalmış qara leyləyin Talışda yuva sahəsi məhdud, Xəzər martısı isə neft sızmalarından zərər görür.
Qafqaz bəliki, Transkaspiy suitisi və Anadolu durnası üçün dövlət səviyyəsində ov qadağası və sancaq bəndlərinin ləğvi kimi addımlar atılıb. Akademik müşahidələr sübut edir ki, ov təzyiqinin azalması ilə suitidə illik doğuş göstəricisi 12 faiz artıb; lakin ekoloji tarazlığı tam bərpa etmək üçün daha uzunmüddətli monitorinq tələb olunur.
İctimai Maarifləndirmə və Könüllülük Hərəkatı
Ekoloji təhsil konsepsiyası çərçivəsində orta məktəb dərsliyinə “Azərbaycanın Nadir Növləri” mövzusu daxil edilib, herbarizasiya və quş müşahidəsi kimi təcrübə məşğələləri keçirilir. Gənc Bioloqlar Cəmiyyəti yay düşərgələrində könüllülərə hiberakva sayım texnikasını öyrədir, məktəblilər isə sosial şəbəkələrdə #QırmızıKitabHəyat etiketi ilə foto-monitorinq paylaşır.
Könüllülər şəbəkəsi qışda Balxərə yaylasında bezoar keçisi üçün duz yalama məntəqələri, yazda Abşeronda su quşları üçün süni yuva adaları düzəldir. Media tərəfdaşlığı vasitəsilə nadir növlər haqqında animasiya çarxları hazırlamaq, təbiət öyrənmə oyunları təşkil etmək geniş auditoriyada bio-sevgi formalaşdırır.
Mühafizə Əraziləri və Hüquqi Mexanizmlər
Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri ümumi ərazinin 11,3 faizini əhatə edir: 9 milli park, 13 dövlət təbiət qoruğu və 24 yasaqlıq mövcuddur. Qırmızı Kitab növlərinin 70 faizindən çoxu bu ərazi şəbəkəsində təmsil olunub. Milli parklarda monitorinq məlumatları eko-polis xidmətinə onlayn ötürülür, pozuntu aşkarlanarsa, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 262-ci maddəsi tətbiq edilir.
Xüsusi silsilə zonalarda ekoturizm marşrutuna yalnız bələdçi ilə daxil olmaq, gecələmə üçün sərt kvota sistemi nəzərdə tutulub. Qayda pozan tur-operatorlara 5 000 manata qədər cərimə, təkrarlanan hal olduqda lisenziya dondurulması mexanizmi var. Bu sərt sistem nadir növlərin sülh içində yaşaması üçün etibarlı qoruyucu çətir yaradır.
İqlim Dəyişmələri və Genetik Banklar
İqlim proqnoz modelləri göstərir ki, 2050-ci ilə qədər orta illik temperaturun 2 °C artması Kür-Araz ovalığında su-bataqlıq quşlarının, Lənkəran yarım rütubət meşələrinin mikroiqlimini dəyişdirəcək. Bu riskə cavab olaraq AMEA nəzdində Milli Gen Bankı layihəsi başlayıb; burada 3 200 nadir bitki növünün toxumu −20 °C azot saxlanılmasında qorunur.
Heyvanlar üçün Qobustan Genetik Rezervində bezoar keçisi, dağ keçisi və cüyür üçün embrion kriokonservasiya proqramı tətbiq edilir. Bu texnologiya təbii populyasiyada genetik daralma baş verərsə, laborator embrionlarla itirilən allelləri bərpa etməyə imkan verir.
| Növlər qrupu | Nəşr 1989 (ədəd) | Nəşr 2013 (ədəd) | Kateqoriya dəyişikliyi (+/-) |
|---|---|---|---|
| Ali bitkilər | 140 | 300 | +160 |
| Məməlilər | 14 | 19 | +5 |
| Quşlar | 108 | 123 | +15 |
| Sürünənlər | 6 | 10 | +4 |
| Suda-quruda | 2 | 5 | +3 |
| Balıqlar | 14 | 18 | +4 |
| Göbələklər | – | 24 | +24 |
Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı yurdun bioloji müxtəlifliyi üçün canlı atlas funksiyasını yerinə yetirir; istər Hirkan meşəsində cücərən dəmirağac, istər Böyük Qafqaz yamacında süzülən Qafqaz bəliki olsun, hər növün həyat hekayəsi burada rəqəmlərə, xəritələrə və elmi şərhlərə bürünərək gələcək nəsillərə ötürülür. İki nəşr arasındakı fərq planet miqyasında dəyişən ekoloji reallığa uyğun, dinamik yanaşmanın vacibliyini göstərir. Qanunların sərtliyi, gen banklarının müasirliyi, könüllü şəbəkələrinin enerjisi və maarif layihələrinin təsir dairəsi birləşərək nadir növlər üçün təhlükəsiz dayaq nöqtəsi yaradır. Texnologiya və tədqiqat metodlarının inkişafı populyasiya modellərini daha dəqiq qurmağa, monitorinqi real vaxtda aparmağa və riskli kateqoriyaları vaxtında yeniləməyə imkan verir. İqlim dəyişmələri, biotop itkiləri, poçt-ticarət təzyiqi kimi qlobal problemlər fonunda Qırmızı Kitab yalnız siyahı deyil, hər kəsin üzərinə düşən vəzifəni xatırladan etik manifestdir. Yaşıl iqtisadiyyat əsrinə doğru irəliləyərkən təbiətin zənginliyi ilə insan rifahının ayrılmaz tandem olduğunu dərk etmək əsas strategiyaya çevrilir. Hər bir fərd təbiət var-dövlətinin keşikçisi rolunda çıxış etdikdə, əsrlərdir Xəzər küləyində pıçıldayan quş səsləri, Qafqaz çaylarında süzülən balıqlar, Talış meşələrində yüksələn qocaman ağaclar gələcəyin reallığında da nəfəs alacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Qırmızı Kitab nəsli kəsilmiş, tükənmək təhlükəsi altında olan və ya az yayılan bitki və heyvan növlərinin rəsmi siyahısıdır. Onun başlıca məqsədi bu növlərin elmi əsasla qeydiyyata alınması, qorunma strategiyalarının hazırlanması və müvafiq hüquqi müdafiənin təmin edilməsidir. Azərbaycan nəşri milli ərazilə məhdudlaşır, lakin IUCN meyarlarına uyğun şəkildə hazırlanır. Kitab ekoloqlar, hüquqşünaslar, tədqiqatçılar və ictimaiyyət üçün etibarlı istinad mənbəyidir.
Mövcud normativlər Qırmızı Kitabın hər on ildən bir yenilənməsini nəzərdə tutur. Bu müddət ərzində aparılan yeni tədqiqatlar, monitorinqlər və genetik analizlər siyahıya düzəliş etmək üçün kifayət qədər data toplayır. Lakin fövqəladə faktorlar, məsələn, sürətli iqlim dəyişməsi və ya yeni fitosanitar xəstəlik yaranarsa, ara nəşr də mümkündür. Nəşr prosesi geniş komissiya müzakirələrindən və ictimai dinləmələrdən sonra yekunlaşır.
Kateqoriya növün nə qədər risk altında olduğunu bildirən hüquqi-elmi statusdur. Azərbaycan nəşrində beş əsas kateqoriya mövcuddur: kritik (1), təhlükə altında (2), həssas (3), nadir (4) və bərpa olunan (5). Hər kateqoriyanın özünəməxsus mühafizə tədbirləri və monitorinq intervalları müəyyənləşdirilib. Növün populyasiya dinamikası dəyişdikcə kateqoriya da yüksələ və ya enə bilər.
Belə hal İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 262-ci, ağır hallarda Cinayət Məcəlləsinin 256-cı maddəsinə əsasən məsuliyyət doğurur. Cərimələr fiziki şəxslər üçün 1 500 manatdan, vəzifəli şəxslər üçün 5 000 manatdan başlayır. Qəsdən məhv etmə hallarında həbslə yanaşı, ekoloji zərərin ödənilməsi üçün mülki iddia da qaldırıla bilər. Təkrarlanan pozuntu lisenziyanın ləğvi və daha sərt cəza ilə nəticələnir.
Əlavə prosesinə alimlərdən ibarət işçi qrup namizəd növün populyasiya araşdırmalarını təqdim etməklə başlayır. Sonra müvafiq inzibati komissiya bu təklifləri IUCN meyarlarına və milli qanunvericiliyə uyğunluq baxımından değerləndirir. İctimai dinləmələr və mütəxəssis rəyləri toplanır. Nazirliyin əmri ilə siyahıya düşdükdən sonra növün hüquqi statusu rəsmiləşir.
Toxum bankı nadir bitkilərin genetik ehtiyatını dondurmaqla iqlim və antropogen risklərə qarşı sığorta mexanizmidir. Laborator mühitdə −20 °C temperaturda toxumların metabolizmi dayanır və onilliklər boyu canlılığını saxlayır. Ehtiyac yarandıqda bu toxumlardan yeni fidanlar yetişdirilib təbii biotopa qaytarılır. Beləliklə, populyasiyanın genetik şaxələnməsi itirilmir.
Embrion bankında seçilmiş dişi fərdlərdən alınan yumurtacıq və sperma laboratoriyada mayalanır və erkən embrion stadiyası kriokonservasiya olunur. Ultraaşağı temperatur embrionun hüceyrə strukturlarını dəyişmədən saxlayır. Gələcəkdə uyğun surroqat ana tapıldıqda embrion implantasiya edilir və sağlam bala dünyaya gəlir. Bu üsul populyasiyada genetik daralma riskini azaldır.
Ekoturizm düzgün planlandıqda nadir növlərin qorunmasına maliyyə və ictimai dəstək gətirir. Lakin nəzarətsiz turist axını yuvalanma yerlərini, çiçəkləmə dövrünü və otlaqların balansını poza bilər. Milli park menecerləri kvota, marşrut, bələdçi tələbləri ilə bu riski minimuma endirməyə çalışırlar. Turist gəliri ərazidə mühafizə infrastrukturunun maliyyələşməsinə yönəldilir.
Dəmirağac, Hirkan qaynı, Qafqaz bəliki, qara leylək, dərbəndçi cinsli nəsli kəsiləcək cüyür bu sıradadır. Onların populyasiyası yüzlərlə deyil, onlarla fərd səviyyəsinə enib. Təbiətə buraxılan hər hansı təzyiq bu növlərin tam məhv olmasına səbəb ola bilər. Bu səbəbdən tampon zonalarda sərt rejim tətbiq olunur.
2018-ci ildən etibarən rəsmi elektron reyestr istifadəyə verilib. Burada növlərin xəritə yayılması, fotoqalereya, elmi məqalə linkləri və son monitorinq rəqəmləri yerləşdirilir. Mobil tətbiq prototipi sınaq mərhələsindədir və sahə işçilərinə real vaxtda məlumat göndərmək imkanı yaradacaq. Ödənişsiz giriş maarifləndirməni və elmi əməkdaşlığı gücləndirir.
