Qət Etmək : Leksik,Semantik Çalarları

Dilimizin zənginliyi və ifadə imkanları, təkcə kəlimə ehtiyatı və terminologiyası ilə deyil, eyni zamanda sözlərin çoxmənalılığı, kök və mənşə etibarilə müxtəlif məqamlarda işlədilməsi ilə də ölçülür. Bu baxımdan, “qət etmək” ifadəsi Azərbaycan dilində xüsusi məna daşıyan, həm ədəbi, həm də gündəlik nitqdə tez-tez istifadə olunan bir söz birləşməsidir. Hər bir dövrün mədəniyyəti, sosial və tarixi reallıqları sözlərin məna çalarlarında öz əksini tapır. “Qət etmək” həm klassik, həm də müasir ədəbiyyatda, hüquqi, dini və məişət səviyyəsində müxtəlif kontekstlərdə rast gəlinir. Bu söz birləşməsinin dərin tarixi, etimologiyası, frazeoloji və leksik mənası, fərqli sahələrdə işlədilməsi, bədii və publisistik mətnlərdəki yeri, milli mentalitet və dünyagörüşümüzdəki əhəmiyyəti bu gün də aktualdır.

“Qət etmək” ifadəsinin lüğəvi və əsas mənası

“Qət etmək” Azərbaycan dilində kökündə “qət” sözünü daşıyır. “Qət” ərəb mənşəli bir sözdür və kəsmək, ayırmaq, bir işi sona çatdırmaq, bitirmək kimi mənalara malikdir. “Qət etmək” isə fel kimi işlədikdə “müəyyən bir məsafəni keçmək”, “bir işə son qoymaq”, “hər hansı bir məsələni həll etmək”, “hüquqi və ya dini baxımdan hökm vermək”, “kəskin qərar qəbul etmək” və s. kimi çoxşaxəli mənalar bildirir. Bu söz birləşməsi həm də insanın iradə və qərarlılığını, qətiyyət və yekunlaşma məqamını özündə cəmləşdirir.

“Qət etmək”in etimologiyası və tarixi mənası

Etimoloji baxımdan “qət” sözü ərəb dilindən gəlmişdir. Ərəbcədə “qat’a” felindən törəmişdir və “kəsmək, sona çatdırmaq, bitirmək” deməkdir. Bu söz tarixən Şərq dillərində, o cümlədən Azərbaycan, fars və türk dillərində də müxtəlif formalarda işlənib. Ədəbiyyat və dini mətnlərdə, xüsusilə Quran və şəriət hüququnda “qət” termini tez-tez rast gəlinir. Tarixi mətnlərdə “qət etmək” ifadəsi adətən bir məsələnin tam və qəti həllini ifadə edib.

“Qət etmək”in Azərbaycan dilində leksik və semantik çalarları

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “qət etmək” ifadəsinə bir neçə izah verilir:

• Yolu qət etmək – müəyyən bir məsafəni addımlamaq, yoldan keçmək.
• Qərarı qət etmək – müəyyən qərar vermək, yekunlaşdırmaq.
• Müzakirəni qət etmək – müzakirəyə son qoymaq, yekun qərar qəbul etmək.
• Bir işi qət etmək – başlanmış işi tamamlamaq, sona çatdırmaq.

Bu ifadənin leksik çalarlarında bəzən “dönməzlik”, “kəskinlik”, “iradə”, “fəaliyyətin yekunlaşması” kimi mənalar da öz əksini tapır.

Qədim mənbələrdə və ədəbiyyatda “qət etmək”in işlənməsi

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında “qət etmək” ifadəsi həm məcazi, həm də birbaşa mənalarda istifadə edilib. Füzuli, Nəsimi, Xəqani, Nizami kimi söz ustadlarının əsərlərində bu ifadə istər eşq yolunun keçilməsi, istər qəhrəmanlıq və iradə, istərsə də taleyin qərar məqamları ilə bağlı işlədilib. Məsələn, “sevgilim üçün min yol qət etdim” deyərkən həm fiziki, həm də ruhi-psixoloji məsafədən danışılır. Bəzən də “bu işi qət etmək” bir işə son qoymaq, onun nəticəsini təsdiqləmək kimi ifadə olunur.

Dini və hüquqi mətnlərdə “qət etmək”in yeri

Dini terminologiyada “qət etmək” hökm, qərar vermək, şəriət məsələlərini həll etmək mənasında işlənir. Məsələn, “məhkəmə hökmü qət etdi” – yəni bir qərar verildi, məsələ həll olundu. Hüquqi mətnlərdə isə “qət etmək” hökm çıxarmaq, məhkəmənin yekun qərar verməsi, hüquqi prosedurların tamamlanması mənasında tətbiq edilir. Burada qət etmək – prosesin bitməsi və hüquqi qüvvəyə minməsi ilə əlaqələndirilir.

Frazeoloji birləşmələrdə “qət etmək”

“Qət etmək” ifadəsi Azərbaycan dilində çoxsaylı frazeoloji birləşmələrdə də işlənir:

• Yol qət etmək – çətinliklərlə üzləşərək bir məsafəni keçmək.
• Qərar qət etmək – müəyyən nəticəyə gəlmək.
• Həyat yolu qət etmək – ömür boyu yaşam tərzini tamamlayıb nəticəyə gəlmək.
• Səfəri qət etmək – səyahəti başa vurmaq, bir nöqtədən digər nöqtəyə çatmaq.

Bu frazeoloji ifadələrdə əsas məqam – başlanğıcdan son nöqtəyə qədər keçilən yol, görülən işin tam bitməsi və yekunlaşdırılmasıdır.

Müasir dildə və gündəlik nitqdə istifadəsi

Müasir Azərbaycan dilində “qət etmək” gündəlik nitqdə tez-tez istifadə olunur. “Bir neçə kilometr yolu qət etdik”, “uzun illər çətinlikləri qət etdi”, “qərarı qət etdi və işini dəyişdi” kimi ifadələr həm fiziki, həm də məcazi mənada işlədilir. Xüsusən, yeni nəsil danışığında bu söz birləşməsi konkret fəaliyyətin sonuna çatma, mühüm addım atma və ya yeni mərhələyə keçidlə əlaqələndirilir.

“Qət etmək”in sinonimləri və antonimləri

Azərbaycan dilində “qət etmək”in bir neçə sinonimi mövcuddur:

• Bitirmək
• Sona çatdırmaq
• Yekunlaşdırmaq
• Tamamlamaq
• Arxada qoymaq
• Həll etmək

Antonimləri isə daha çox “başlamaq”, “girişmək”, “dəvam etmək” kimi sözlərdir. Frazeoloji çalarlarda isə “arxada buraxmaq”, “sona çatmaq”, “yolun sonuna çıxmaq” kimi ifadələrdə işlədilir.

“Qət etmək”in mədəni və psixoloji mənası

Bu ifadə təkcə fiziki və hüquqi mənada deyil, eyni zamanda dərin psixoloji və mədəni məna daşıyır. İnsan həyatı boyunca qarşılaşdığı çətinlikləri qət etmək, problemlərin həlli üçün addımlar atmaq, həyat yolunun bir mərhələsini arxada qoymaq, insanın daxili gücünü, qətiyyətini və əzmini nümayiş etdirir. Xalq arasında “yolunu qət etdi” dedikdə bir insanın həyat təcrübəsi, qazandığı uğurlar və dəf etdiyi çətinliklər nəzərdə tutulur.

“Qət etmək”in digər dillərdə analoqları və fərqli çalarları

Ərəb, fars, rus və türk dillərində də bu söz və ya ifadənin bənzər formalarına rast gəlmək mümkündür. Türk dilində “kat etmek”, rusca “пройти путь”, “закончить” və s. kimi tərcümə olunur. Bu dillərdə də əsas məna – başlanılan işi sona çatdırmaq, məsafəni və ya problemi aradan qaldırmaqdır.

Ədəbi və publisistik nümunələrdə işlənməsi

Azərbaycan publisistikasında və mətbuatında da “qət etmək” ifadəsi tez-tez rast gəlinir. Məqalə və reportajlarda tez-tez “zəfər yolunu qət etdik”, “xalqımız böyük sınaqları qət etdi”, “müstəqillik yolunda illər qət etdik” kimi ifadələrlə rastlaşırıq. Ədəbi əsərlərdə isə bu söz birləşməsi qəhrəmanların həyat yolunu, daxili dəyişikliklərini və mübarizələrini simvollaşdırır.

“Qət etmək” Azərbaycan dilinin çoxşaxəli və zəngin ifadələrindən biridir. Onun lüğəvi, semantik, etimoloji və frazeoloji çalarları dilimizdə geniş şəkildə özünü göstərir. Bu ifadə insanın həyat yolunda qarşılaşdığı çətinlikləri dəf etməsini, başladığı işi sona çatdırmasını və qərarlarında qətiyyətli olmasını simvollaşdırır. Ədəbi, hüquqi, dini və gündəlik nitqdə müxtəlif məna çalarları ilə işlədilən bu söz birləşməsi xalqımızın düşüncə tərzini, milli mentalitetini və dəyərlərini əks etdirir.

Ən Çox Verilən Suallar