Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında hər fəslin öz təbiət nağılı var: yazda cücərən toxumların, yayda çiçək açan bağların və payızda rəngbərəng yarpaqların hekayəsi danışılır. Qış fəsli isə adətən donmuş peyzajın, qəlbin isti xəyallarla isindiyi sehrli anların mövsümüdür. Bu mövzunu ən poetik şəkildə canlandıran müəlliflərdən biri Zahid Xəlildir. Onun “Qış nağılı” toplusu təzə yağan qarın ağappaq səssizliyində gəzən tülkünün macərasından başlayır, ardınca qar dənəcikləri kimi bir–birinə bənzəsə də hərəsi öz naxışını daşıyan on beş hekayə ilə davam edir. İlk baxışda sadə süjet kimi görünən mətnlər uşağa cəsarət, xeyirxahlıq, zəhmətkeşlik və dostluq kimi dəyərləri incə yumorla aşılayır. Yazıçının dili təbiətlə dialoqa bənzəyir: “Kollar qar altından başını qaldırmaq istəyən ayılara oxşayırdı” cümləsindəki personifikasiya qarla örtülü qış mənzərəsinə canlılıq gətirir. İllüstrator Şükran Ozqanın müşayiət etdiyi İstanbul nəşri həm türk, həm də azərbaycanlı oxuculara eyni duyğunu fərqli fonetik rənglərlə ötürür .Ədəbiyyatşünaslar “Qış nağılı”nı Zahid Xəlilin yaradıcılığında yeni mərhələ sayır, çünki müəllif klassik nağıl formulu ilə müasir uşağın psixologiyasını ustalıqla sintez edə bilir.
Zahid Xəlilin Yaradıcılıq Konteksti
Zahid Xəlil 1960-cı illərin sonundan uşaq ədəbiyyatına addım atıb və yarım əsrdən çox müddətdə onlarla hekayə, şeir və pyes qələmə alıb. Yazıçı “uşaq ədəbiyyatını böyük də oxuyub nəsə dərk edirsə, bu, əsl ədəbiyyatdır” fikri ilə böyüklərin də sevimli müəllifinə çevrilib . Onun yaradıcılığında əsatiri motivlərlə yanaşı gündəlik məişətin təbii detalları əsas rol oynayır.
“Qış nağılı” toplusu müəllifin 2021-ci ildə İstanbul “Asmaaltı” yayın evində nəşr olunan ən yeni nəzarət redaktələrindən biridir. Əvvəlki “Yumru yumaq” kitabındakı 38 hekayə kimi bu topludakı 15 hekayə də silsilə məntiqi ilə bir-birini tamamlayır. Tərcüməçi Əbdürrəhim Kiçik əsərləri Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırarkən orijinal üslubun ritmini qoruyub, bu da Zahid Xəlilin üslub ekologiyasını regional miqyasda tanıdıb
Süjet Dəzgahı və Kompozisiya Quruluşu
Toplunun titul hekayəsində hadisələr qarlı meşədə ələ keçə bilməyən qoca tülkünün aclıqla mübarizəsindən başlayır. Hekayənin strukturu klassik “evdən çıxış–sınaq–qayıdış” modelini izləyir: tülkü kənd həyətindən xoruz oğurlayır, itlərin təqibi ilə üzləşir və ayının yardımından faydalanaraq xilas olur eyni kompozisiya digər hekayələrdə də təkrarlanır, lakin qəhrəmanlar dəyişir: bəzən yerini təpərsiz dovşan, bəzən üşüyən sərçə tutur.
Hər süjet mövzusu bir fəsil metaforası daşıyır. Məsələn, “Qar dənəsinin səyahəti” hekayəsində payızda yarpaqlardan ayrılan su damcısının qışda qar dənəsinə, yazda çiçək şehinə çevrilməsi göstərilir. Beləcə müəllif kiçik oxucuya təbiətdə dövran anlayışını estetika ilə izah edir.
Personaj Sistemi və Psixoloji Tiplər
Qoca tülkü obrazı yaşayışın darlığında hiyləgərliyin kortəbii müdafiə mexanizmi kimi təqdim olunur; lakin müəllif tülkünü cəza ilə deyil, ayı ilə xilas yolu tapdığı üçün humanist yanaşma ilə səmimi tutumda bitirir. Ayı xarakteri isə tənbəllik və tamahkarlıq arasında tərəddüd edən nəhəng obraz kimi verilir.
Digər hekayələrdə insan qəhrəmanları da var: qarı nənə, meşəçinin balaca oğlu, dərədən odun daşıyan atlı. Onların hər biri təbiət personajları ilə dialoq quraraq ətraf mühitə münasibətdə empatiya modelini sərgiləyir. Zahid Xəlil antropomorfizmdən istifadə etsə də, heyvanlara yalnız insan xüsusiyyəti yükləmir, real ekoloji davranışlarını da göstərir.
Dil və Üslub Xüsusiyyətləri
Müəllifin leksikasında sadə türk dillilərin yanı sıra klassik ədəbiyyatdan gələn “şeşləmək”, “şabalıdı” kimi sözlər tapılır. Bu üsul həm lüğət zənginliyini artırır, həm də mətnə musiqi ahəngi qatır. Alliterasiya və təkrarlardan istifadə qarlı gecənin səssizliyini sözlə canlandırmağa kömək edir: “qar ayın şüası altında yazılmamış vərəq kimi ağarırdı” ifadəsi misal.
Təkrarlanan onomatopoeya (“hav-hav”, “huv-huv”) qulaq yaddaşını aktivləşdirir və dinləyici mühitində hekayənin səslənməsini axıcı edir . Söz seçimi iqlim və rəng təsvirlərinə yönəlir: “tünd şabalıdı tük”, “qırmızımtıl burun” kimi epitetlər vizual yaddaşı gücləndirir.
Tematik Oçerklər və Simvolika
Hekayələrdə əsas tema qış soyuğunun yaratdığı çətinlik və bu çətinlikdən çıxış üçün əməkdaşlıqdır. Tülkü-ayı epizodunda simvolik paylaşma aparılır: tülkü ağılı təmsil edir, ayı fiziki gücü. Bu, güc və zəkaya balanslı yanaşma mesajı verir.
Digər hekayələrdə “qarışıq izlər” motivi uşaqlara oyunun cəzasız riskini göstərir: iz təqibi bir tərəfdən macəra, digər tərəfdən məsuliyyətsizlik nəticələrinin xəbərdarlığıdır. Qar meşənin “ağ səhifə” metaforasına çevrilir, hər iz yazılmamış hekayə kimi dərs çıxarmağa çağırır.
Nəşr Tarixi və Beynəlxalq Dolaşım
Əsərin ilk variantları 2010-cu illərin əvvəllərində “Uşaq Bilik Portalı”nda bölmələr üzrə dərc olunub . 2021-ci ildə İstanbulda türk dilinə tərcümə olunmuş toplusu nəşr edilib və onlayn mağazalarda satışa çıxarılıb. Tərcümə versiyası orijinaldakı qafiyəli nağıl başlıqlarını saxlayıb, dialekt sözlərini Türkiyə türkcəsində ekvivalent ifadələrlə əvəz edib.
Azərbaycan nəşrində 64 səhifəlik formatda hər hekayədən sonra düşündürücü suallar verilərək məktəblilər üçün dərs resursu kimi planlanıb. Türkiyə nəşrində isə hər hekayə nəqlindən sonra “dəyərlər atelyesi” bölməsi əlavə edilib, uşaqların empatiya bacarığını yoxlayan tapşırıqlar yerləşdirilib.
Təhsil və Tərbiyə Dəyəri
Pedoqoji araşdırmalar “Qış nağılı” hekayələrində proqressiv pedaqogika elementlərinə diqqət çəkir: müəllif uşağı ibrətamiz “cəzalandırıb-ötüşmək” mexanizmi ilə deyil, “nəticə göstəricisi” ilə maarifləndirir. Tülkü xoruzu buraxdıqdan sonra özünümüdafiə hərəkəti motiv kimi verilir, bu, uşaq psixologiyasında səhvdən geri dönmə örnəyi yaradır.
Məktəb proqramlarında hekayənin dramatik oxunuşu şagirdlərə səhnələşdirmə imkanı yaratdığı üçün nitq bacarığını gücləndirir. Artterapiya yanaşması ilə qar fiqurları düzəldərək “iz” motivini praktik olaraq yaşamaq şişkinlik hissini azaldır, komanda işini təşviq edir.
| Nəşr ili | Ölkə | Nəşriyyat | Səhifə sayı | Tərcüməçi | İllüstrator |
|---|---|---|---|---|---|
| 2013 | Azərbaycan | Uşaq Bilik Portalı | 15 bölmə | – | Portal dizayn qrupu |
| 2021 | Türkiyə | Asmaaltı Publishing | 64 | Əbdürrəhim Kiçik | Şükran Ozqan |
“Qış nağılı” mətnləri qarın ağ örpəyində gizlənən izlərin ustalıqla açıldığı emosional xəritədir. Zahid Xəlilin dili sanki şimal küləyini yumşaldan mehriban tonla oxucunun qulağına pıçıldayır: zəif olmaq bicliklə, güclü olmaq xeyirxahlıqla müttəfiq ola bilər. Hekayələrin quraşdırdığı bəhs bir tərəfdən təbiətin sərt üzünü göstərir, digər tərəfdən fərdin içindəki ədalət hissini ümidlə isidir. İstanbul nəşri əsərin fonetik palitrasını geniş auditoriyaya çatdıraraq türkçənin iki dialekti arasında ədəbi körpü qurur. Çap sonrası tənqid “Qış nağılı”nın uşaq ədəbiyyatında məkan və zaman sərhədlərini aşan yeni realizm tendensiyası gətirdiyini vurğulayır. Qarlı meşədə tülkü izləri hər dəfə yeni oxucu tərəfindən kəşf olunanda, Zahid Xəlilin söz dünyası daha bir uşağın xəyali sığınacağına çevrilir. Hekayələrin fənlərarası istifadəsi – ədəbiyyat, ekologiya, psixologiya – bu mətnləri yalnız nağıl kimi deyil, dəyərlər platforması kimi də dəyərli edir. Hər il qar yağdıqca nağılın ağ səhifəsi yenidən açılır və oxucu öz izini – düşüncəsini, mərhəmətini, cəsarətini – orada yazmağa dəvət olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Zahid Xəlil Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının tanınmış yazıçısıdır. O, beş onillik ərzində hekayə, şeir və pyes janrlarında 100-dən çox əsər qələmə alıb. Əsərlərində folklor elementləri müasir sosial mövzularla birləşdirir. “Yumru yumaq” və “Qış nağılı” toplusu ona Türkiyədə də nüfuz qazandırıb. Yazarın müsahibələrində məqsədi “həm uşaq, həm böyük üçün oxunaqlı mətn yaratmaq” kimi açıqlanır.
İstanbul nəşrinə daxil edilmiş variantda 15 hekayə yer alır. Bunlar mövzu və personaj baxımından bir linyaya malik silsilədir. Kolleksiya “Qoca tülkü” hekayəsindən başlayır və müxtəlif təbiət obrazları ilə tamamlanır. Hər hekayə bir-birini motiv və simvolik detalla bağlayır. Bu struktur uşağın oxu prosesində ardıcıllıq hissini qoruyur.
Nağıllar cəsarət, yardımsevərlik, əməksevərlik və dürüstlük kimi mənəvi dəyərləri önə çəkir. Tülkü-ayı dialoqunda zəkayla gücün tarazlığı, itlərin təqibində cəsarətin əhəmiyyəti vurğulanır. Qarışıq iz motivi uşağa məsuliyyət götürməyi öyrədir. Hekayələr həm də təbiət sevgisini, heyvanlara mərhəməti təşviq edir. Uşaqlar yanlış davranışın nəticəsini hekayə yolu ilə dərk edirlər.
Hal-hazırda tam toplu halında yalnız Türkiyə türkcəsinə tərcümə edilərək “Kış Masalı” adı ilə çap olunub. Bununla belə, seçmə hekayələr rus və ingilis dilində uşaq ədəbiyyatı antologiyalarında yer alıb. Tərcümə prosesində dialoqların melodik xüsusiyyətləri qorunub. Nəşriyyat təmsilçiləri yaxın gələcəkdə daha geniş dillərə yayım planlaşdırırlar.
Hər hekayə süjet baxımından müstəqildir, lakin motiv və məkan birliyi onların arasında körpü yaradır. Qarlı meşə dekorasiyası, təbiət qəhrəmanlarının fəzada təkrarlanması silsilə effekti yaradır. Bu, uşağın yaddaşında vahid “qış dünyası” imici formalaşdırır. Oxucu istənilən hekayədən başlaya bilər, amma ardıcıl oxu əlavə zövq verir.
Tülkü hiyləgər və cəld xarakter olaraq təqdim edilsə də, Zahid Xəlil obrazı tam mənfi göstərmir. Hiyləsi aclıqdan doğur və sonunda ayının köməyi sayəsində xilas olur. Bu, oxucuya mühakiməsiz yanaşma və empatiya mesajı verir. Yəni tülkü həm səhvlidir, həm də həyatda qalmaq üçün mübarizə aparan varlıqdır.
Bəzi rayon məktəblərində 3-4-cü sinif ədəbiyyat dərnəklərində “Qış nağılı”ndan parçalar ssenari oxusu və dramlaşdırma üçün seçilir. Dövlət proqramına rəsmi daxil olmasa da, müəllim bələdçilərində tövsiyə siyahısındadır. Kitabın sual-cavab bölməsi fənlərarası inteqrasiyaya yardım edir. Kitabxana sistemində uşaq bölməsində ön sıralarda yerləşir.
Nağıllar əsasən 6-12 yaş arası uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Lakin bədii dildəki lirizm böyüklər üçün də oxunaqlıdır. Şiddət səhnələri simvolik və yumşaq təsvir edildiyindən yaş məhdudiyyəti minimaldır. Psixoloqlar hekayələrin zərərverici kontent içermədiyini bildirir. Yenə də valideyn nəzarətli oxu tövsiyə edilir.
Zahid Xəlil coğrafi ad istifadə etmir, meşə və kənd müəyyən edilməmiş məkan kimi təqdim edilir. Bu, hekayələri universallaşdırır və hər oxucunun xəyali xəritəsində yer tutur. Qəhrəmanlar (tülkü, ayı, it) folklor stereotiplərini xatırlatsa da, aid olduğu məkan konkretləşdirilmir. Beləcə nağıl hər ölkədə “yaxın meşə” təəssüratı yaradır.
Hazırda tammetrajlı film adaptasiyası yoxdur, lakin bəzı bölümlərdən hazırlanmış qısa cizgi videoları YouTube platformasında mövcuddur. Portal rəhbərliyi 2025-ci ildə hekayənin VR formatında interaktiv oyun variantı üzərində işlədiyini açıqlayıb. Ekranlaşdırma üçün ssenari variantları müəllifin razılığı ilə ilkin mərhələdədir. Beləliklə, gələcəkdə multimedia versiyalarının yaranacağı gözlənilir.
