Napoleon orduları Austerlitz düzündə qalib gəlib Vyananın barok saraylarını silkələdiyi vaxt Avropa diplomatiyası top səsi ilə bərabər liman zənglərinin də susacağı bir blokada ideyasının toxumunu səpdi. Kontinental blokada imperatorun silaha sarılmadan düşməni diz çökdürmək cəhdinin iqtisadi manifesti idi; Fransa imperiyası Britaniya adalarını dənizdə məğlub edə bilmədiyi üçün quru sərhədlərini ticarət hasarına çevirmək qərarına gəldi. 1806-cı ilin noyabrında Berlində imzalanan fərmanla Avropanın bütün limanları “Britaniya mallarına qapalı zona” elan edildi, ardınca 1807-ci ilin Milad ərəfəsində Milan fərmanı sanksiyaların sərtliyini artırdı. Bu addım epoxal müharibənin xəritəsində yeni cəbhə yaratdı: top istehkamlarının yerini gömrük baryerləri, süvari kəşfiyyatının yerini mühasibat müfəttişləri aldı. Blokada kağız üzərində mükəmməl səslənsə də, Avropanın minillik ticarət damarlarını birdən-birə bağlamaq logistik, hüquqi və sosial təkanların zəncirvari reaksiyasını doğurdu. İspaniyanın liman şəhərlərində kilsə zəngləri Britaniya gəmilərinin qaçaq yüklərini salamlayır, Baltik dənizində isə neytral bayraqlı skandinav şonerləri mühasirənin yarıqlı torundan süzülürdü. Kontinental blokada yalnız iqtisadi hərəkət deyil, ideoloji nümayiş idi; Napoleon özünü bütöv qitənin iqtisadi dirijoru kimi görürdü. Buna baxmayaraq, qitə tayfalarının fərqli gömrük ənənələri, Britaniyanın sənaye gücü və Fransanın maliyyə dövriyyəsindəki gərginlik bu planı tədricən içəridən oydu.
Kontinental Sistemin yaranma motivləri
Napoleon Bonapart Trafalqar döyüşündə dəniz üstünlüyünü itirdikdən sonra Britaniya ilə birbaşa döyüş meydanında bərabərləşə bilməyəcəyini anladı. Fransa iqtisadçıları imperatora göstərdilər ki, Britaniyanın sənaye ixracından əldə etdiyi gəlir illik 40 milyon funt sterlinqdir və bu məbləğin yarısı Avropa bazarlarından gəlir. Blokada həmin damarı kəsməklə London büdcəsini boşaltmalı, kral donanmasının təchizatını çətinləşdirməli idi.
Bundan başqa, Fransa istehsalçıları Britaniya toxuculuq malları ilə rəqabətdə geri qalır, daxili bazarda qiymət təzyiqi yaşayırdılar. Blokada proteksionist qalxan rolunu oynayaraq Lyon ipəkçiliyini, Elzas şüşə istehsalını və Belçika metallurgiyasını xarici rəqiblərdən qorumağa xidmət edəcəkdi. Yəni strateji motivlərlə bərabər, iqtisadi milliləşdirmə niyyəti də əsas mühərrik oldu.
1806 və 1807 fərmanlarının məzmunu
Berlin fərmanı imperatorun qərarını elan edən 17 maddədən ibarət idi; əsas bəndlər Britaniya mənşəli bütün malların müsadirəsi və Britaniya bayrağı daşıyan gəmilərin Fransa müttəfiqi limanlarında həbsini əmr edirdi. Fransız torpaqlarında yaşayan britaniyalılar “müharibə əsiri” statusu alaraq hərbi polis nəzarətinə götürüldü.
Milan fərmanı blokadanı hüquqi labirintə çevirdi: hər hansı neytral gəmi Britaniyanın nəzarət limanına giribsə, avtomatik olaraq düşmən gəmisi sayılırdı. Bu, əsasən ABŞ və Skandinaviya tacirlərini vurdu. Eyni zamanda fərman Britaniya mənşəli məhsulu daşıyan karvanın istisnasız yandırılmasını legitim edirdi; nəticədə Baltik dənizində beynəlxalq hüququn təəccüblü pozuntuları baş verdi.
Blokadanın Avropa iqtisadiyyatına təsiri
Fransada ilkin mərhələdə şərab və ipək sənayesi daxili bazarın genişlənməsi fonunda satış artımı yaşadı, lakin şəkər kimi tropik malların qıtlığı qiymətləri 300 faiz yüksəltdi. Şəkər əvəzinə çuğundurdan qlükoza istehsalı kimi innovasiyalar bu dövrdə yarandı.
Prussiya və Avstriya Britaniya sənaye mallarından məhrum qalanda yerli emalatxanalar şayba və toxuculuq dəzgahlarını modernləşdirərək yeni bazar şansı qazandılar. Amma xammal çatışmazlığı uzunmüddətli inkişafı məhdudlaşdırdı, xüsusən ispan yun tədarükü kəsildiyi üçün Prussiya tekstil klasteri qısamüddətli çiçəkləndi.
Böyük Britaniyanın cavab strategiyaları
London hökuməti “Sifarişlər Rejenti” adlı dekreti ilə Fransa müttəfiqi limanlara gedən hər neytral gəmini əvvəlcə Britaniya portuna dönməyə məcbur etdi. Orada gömrük rüsumu ödəyib Britaniyaya məxsus mal almasa, yola davam etmək icazəsi verilmirdi.
Britaniya donanması Atlantikdə konvoy sistemini gücləndirdi, Kapşadt və Maltada kömür bazaları quraraq uzun səyahətlərdə anbar dəstəyini təmin etdi. Həm də İber yarımadasında gerilla hərəkatını silahlandırmaqla Fransa ordusunun logistikasını quru cəbhədə zəiflətdi.
Neapolitan müttəfiqlərin və müstəmləkələrin rolu
Hollandiya və İtaliya kralı titulunu daşıyan Napoleon qardaşları formalaşdırdıqları kukla hökumətlərdə blokadanı tətbiq etməyə çalışsalar da, yerli tacirlər üçün Britaniya bazarı əvəzedilməz idi. Amsterdam limanında gecəyarısı yüklənən “donuz başlı” anbar kisələri Britaniya pambığının gizli idxal yolu oldu.
Portuqaliya kral sarayı blokadaya qoşulmaqdan imtina edəndə Fransanın ultimatumundan qaçaraq Braziliyaya köçdü. Rio de Janeyro körfəzində Avropadan gəlmiş ilk monarx sarayı quruldu və Portuqaliya Britaniyanın Cənubi Amerika bazarına açılan kapısı statusunu aldı.
Qara bazar və qaçaqmalçılıq şəbəkələri
Kontinental blokada ən böyük qaçaqmalçılıq dalğasına səbəb oldu. Şimal dənizində “çay siçanı” adlanan kiçik qayırlar gecə sisində Britaniya yununu Jutland sahillərinə, oradan karvanla Almaniya şəhərlərinə çatdırırdı. Gömrük patrullarını aldadıb sahildə balıqçılıq dramatizasiyası qurmaq peşəkar teatr səhnəsi qədər ustalıq tələb edirdi.
Qara bazarın güclənməsi Fransa xəzinəsini müstəqil vergi itkisindən əlavə, yerli məhsulun qiymət rəqabətində ziyana uğratdı. İngilis istehsalı ipək parça Paris küçələrində gizli belye butiklərdə real dəyərindən üçqat bahaya satılırdı.
Blokadanın sosial və siyasi nəticələri
Fransada istehlak malı qıtlığı xalq narazılığını artırdı; xüsusən 1810-cu ildə un qiyməti kəskin bahalaşanda paytaxtda çörək növbələri uzandı. Bu, Napoleona qarşı əvvəlcə pıçıltı, sonra açıq tənqid dalğasına çevrildi.
Prussiyada milli burjuaziya britaniya icaze sənədlərini “fəaliyyət pasportu” kimi sataraq varlandı, sosial təbəqələr arasında gəlir uçurumu dərinləşdi. Rusiyada isə 1812-ci ildə blokadanı “dəmir kimi” tətbiq etmək tələbi Buxarest sülhündən sonra çar Aleksandr ilə Napoleonun əlaqələrini gərginləşdirdi.
Kontinental Sistemin süqutu və Napoleona təsiri
1812-ci ilin Moskva yürüşü blokadanın iqtisadi diplomatiyadan hərbi kollapsa keçdiyi nöqtə oldu. Rus ordusunun yandırılmış torpaq taktikası fransız təchizat karvanlarını çətin vəziyyətdə qoydu, blokadadan təcrid olunan Britaniya isə qış aylarında Rusiyaya silah, un və pul kreditləri göndərdi.
Leipçiq “Xalqlar döyüşü”ndən (1813) sonra Napoleon taxtını itirib Elbaya sürgün olunanda, blokada şəbəkəsi bir neçə həftəyə çökmüşdü. 1814-cü il müqavilələri Britaniya ilə Avropa ticarətini bərpa etdi; lakin qitənin iqtisadi xəritəsində yerli sənayelər artıq yeni proteksionist örnəklərlə möhkəmlənmiş, qlobal ticarət siyasətində “iqtisadi mühasirə” termini daimi yerini almışdı.
| İl | Əsas dekret və hadisə | Tətbiq coğrafiyası | Gözlənilən hədəf | Faktiki nəticə |
|---|---|---|---|---|
| 1806 | Berlin fərmanı | Qərbi və Mərkəzi Avropa | Britaniya ixracını 50 % azaltmaq | Yalnız 18 % azalma, qaçaqmal gücləndi |
| 1807 | Milan fərmanı | Cənubi Avropa və Skandinaviya | Neytral ticarəti sıfırlamaq | ABŞ və Danimarka yük axını davam etdi |
| 1808 | İspaniya üsyanı | İber yarımadası | Limanları nəzarətdə saxlamaq | Gerilla Britaniya mallarını gətirdi |
| 1810 | Taryf bəyannaməsi | Fransa daxili bazarı | Xammal idxalını artırmaq | Şəkər və qəhvə kəskin bahalaşdı |
| 1812 | Moskva kampaniyası | Rusiya imperiyası | Çarı blokadaya qaytarmaq | Fransa ordusunun fəlakəti |
Kontinental blokada Napoleonu düşməninin dənizdəki üstünlüyünü quru sərhədlərində kompensasiya etməyə sövq edən tarixi eksperiment idi. Britaniya sənaye maşınına vurulan ticarət zərbəsi kosmopolit Avropa bazarında proteksionist sınaq sahəsi açdı, lakin qaçaqmalçılıq və diplomatik çatlaq sanksiya divarına görünməz qapılar saldı. Fransa iqtisadiyyatının daxili istehsalı proteksionist həlqə sayəsində müəyyən yüksəliş yaşasa da, xammal qıtlığı, maliyyə defisiti və xalq narazılığı strategiyanın davamlılığını sual altına aldı. Rusiya ilə münasibətlərin gərginləşməsi blokadanın siyasi sərhədini aşaraq hərbi çöküşə yol açdı. Britaniya isə dənizə hakim olma strategiyasından imtina etmədən iqtisadi dözümlülüyünü göstərdi, həm də üçüncü ölkələrdə diplomatik təsir dairəsini genişləndirdi. Kontinental blokada müasir sanksiya rejimlərinin arxetipi kimi dərs verir: iqtisadi mühasirə yalnız rəqəmlər deyil, logistik zəncir, sosial psixologiya və beynəlxalq hüququn dinamikasıdır. Sanksiya effekti əməkdaşlıq zəncirini qoparmaqdan çox onun istiqamətini dəyişdirir, beləliklə qloballaşmış bazarda tam izolyasiya praktiki olaraq əldəedilməz qalır. Məkanın bağlandığı yerdə zamanın açdığı informasiya, texnologiya və insan əlaqələri yeni kanallar yaradır. Napoleonun ambisiyasını tarix səhnəsindən silən də elə bu elastik ticarət damarlarının inadkar döyünməsi oldu.
Ən Çox Verilən Suallar
Birinci fərman 21 noyabr 1806-cı ildə Napoleona tabe Prussiya paytaxtı Berlində elan edildi. İkinci əsas fərman 17 dekabr 1807-də Milan şəhərində imzalandı. Bu iki sənəd birlikdə Kontinental Sistemi təşkil etdi və Avropanın böyük hissəsini Britaniya ticarətinə bağladı.
Xeyr. İxracda qısamüddətli azalma olsa da, Britaniya Hindistan, Karib hövzəsi, Cənubi Amerika və əsasən ABŞ vasitəsilə yeni bazarlar tapdı. Dəniz üstünlüyü sayəsində okean ticarətini genişləndirdi, hətta 1812-ci ilə qədər sənaye istehsalını artırdı.
Hollandiya, İtaliya və Alman knyazlıqları Britaniya sənaye mallarından və kolonial xammalından asılı idi. Gömrük rüsumları dövlət gəlirinin əsas hissəsini təşkil edirdi. Blokada bu gəliri kəsir, iqtisadi çətinlik isə qaçaqmalçılığı stimullaşdırırdı.
Rusiya taxıl və taxta ixracının 70 faizini Britaniya bazarına göndərirdi. Blokada gəlirini azaltdı, üstəlik Fransanın Balkan siyasəti ilə rəqabətə girdi. 1810-cu ildə çar Aleksandr gömrük tariflərini aşağı salaraq Britaniya ticarətinə qapını yenidən açdı.
Britaniya kolonial malları – şəkər, qəhvə, kakao – madalyondan bahalıya çevrildi. Fransa və İtaliya şəhərlərində şəkər qiyməti üç dəfədən çox artdı. Eyni zamanda buğda idxalı azalan ölkələrdə çörək növbələri sosial gərginlik yaratdı.
Napoleon fərmanları “Avropa xalqlarının ümumi xeyri” adı ilə legitimləşdirirdi. Britaniya tərəfi isə bu addımı beynəlxalq dəniz hüququnun pozuntusu sayıb neytral gəmilərin qorunmasını tələb edirdi. Beləliklə, hüquqi debatta ‘sərbəst dəniz’ prinsipi ilə ‘iqtisadi müharibə’ doktrinası toqquşurdu.
ABŞ neytral tacir statusu ilə Avropa bazarına kənd təsərrüfatı məhsulları və xammal daşıyırdı. 1807-ci ildə Jeffersonun “Embargo Act” qanunu Avropa müharibələrindən uzaq durmaq istədi, amma iqtisadi çətinlik gətirdi. Nəticədə 1812-ci il Britaniya-Amerika müharibəsi baş verdi.
Bəli. Çuğundur şəkəri, sintetik boyalar və fransız şüşə sənayesində yeniliklər bu dövrdə sürətləndi. Xammal qıtlığı məcburi innovasiya mühitini yaratdı. Lakin bəzi sahələrdə, məsələn, gemoloji kəsim alətləri Britaniya poladından asılı qaldı.
Britaniya malları iki yolla qaçaqmalçılıq edilirdi: dənizdə neytral bayraqlı gəmilər, quruda isə Laplandiyadan Alp keçidlərinə qədər karvan şəbəkəsi. Gömrük məmurları rüşvət, papaq içində gizlədilən brilyant, dualı saxta manifestlər kimi metodlarla aldadılırdı.
Tarix göstərir ki, iqtisadi sanksiyalar geniş koalisiya dəstəyi və alternativ tədarük kanallarının bağlanması olmadan hədəfi tam çökdürmür. Qaçaqmalçılıq, texnoloji uyğunlaşma və diplomatik alternativlər sanksiyaların effektivliyini azaldır. Eyni zamanda daxili ictimai dəstək zəifləyəndə, sanksiya tətbiq edən ölkə də iqtisadi və siyasi geriləmə yaşaya bilər.
