Qohumluq dərəcələri insan cəmiyyətinin ən qədim, ən köklü sosial institutlarından biridir. Azərbaycan xalqının milli düşüncə tərzində və ailə modelində qohumluq anlayışı sadəcə qan və soy birliyi ilə məhdudlaşmır, həm də sosial-mədəni, mənəvi və hüquqi dəyərlərlə uzlaşır. Qohumluq anlayışı ailənin, tayfanın, elin birliyində, münasibətlər sistemində, miras və ailədaxili hüquq məsələlərində, ənənə və sosial-mədəni davranışlarda əsas rol oynayır. Qohumluq dərəcələrinin düzgün bilinməsi təkcə ailədaxili münasibətlər üçün yox, həm də cəmiyyətin bütövlüyü, sosial əlaqələrin gücləndirilməsi, insan hüquqlarının müdafiəsi və hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsi üçün olduqca vacibdir. Hər bir azərbaycanlının gündəlik həyatında, ailə tədbirlərində, toy, nişan, yas mərasimlərində, miras bölgüsündə və qanunvericilikdə bu anlayış xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Qohumluq dərəcələrinin təsnifatı, hər xalqda olduğu kimi, Azərbaycanda da müəyyən mənəvi və hüquqi qaydalara əsaslanır. Bu dərəcələr həm ailədaxili, həm də ailədənkənar münasibətlərin tənzimlənməsi üçün bir çərçivə rolunu oynayır və cəmiyyətin sosial iyerarxiyasında özünəməxsus yer tutur.
Qohumluq dərəcələrinin elmi və hüquqi izahı
Qohumluq dərəcələri qan (bioloji, soy), nigah və süt qohumluğu kimi müxtəlif kateqoriyalara ayrılır. Qan qohumluğu bir insanın ana, ata və onların nəsil şəcərəsi ilə birbaşa əlaqəsindən yaranır. Nigah qohumluğu insanın həyat yoldaşı, həyat yoldaşının ailəsi və onların nəsli ilə bağlılığına əsaslanır. Süt qohumluğu isə ənənəvi cəmiyyətdə daha çox dini və adət baxımından mühüm yer tutur və analıq hüququnun, məhrəmlik və izdivac qadağalarının formalaşmasında rol oynayır.
Qohumluq dərəcələri həm hüquqi, həm də mədəni cəhətdən fərqli nəticələr doğurur. Azərbaycan qanunvericiliyində də qohumluq anlayışı miras hüququndan tutmuş, evliliyin məhdudiyyətlərinə, sosial təminat və ailə hüququna qədər müxtəlif sahələrdə əhəmiyyət daşıyır. Hər bir dərəcə arasında olan məsafə, qan qohumluğunun yaxınlığı və uzaqlığı hüquqi və sosial nəticələr baxımından fərqlənir.
Qan qohumluğunun əsas dərəcələri və izahı
Qan qohumluğu insanın doğma valideynləri, övladları, bacı-qardaşı, babası, nənəsi, nəvəsi və digər birbaşa soy əlaqəsi olan şəxslərlə münasibətlərini əhatə edir. Qan qohumluğunun əsas dərəcələrini aşağıdakı kimi izah etmək olar:
- Birinci dərəcə qohumluq – ata, ana, oğul, qız, bacı, qardaş. Bu dərəcə ən yaxın qan əlaqəsi hesab olunur və hüquqi, sosial baxımdan bir çox məhdudiyyət və üstünlüklərə malikdir.
- İkinci dərəcə qohumluq – nənə, baba, nəvə, bibi, xala, əmi, dayı. İkinci dərəcəli qohumlar artıq birbaşa nəsil xəttində yox, paralel xətt üzrə yaxın qohum sayılır.
- Üçüncü dərəcə qohumluq – əmioğlu, əmiqızı, dayıoğlu, dayıqızı, bibioğlu, bibiqızı, xalaoğlu, xalaqızı və s. Bu dərəcə qan qohumluğunda nəsil bağının bir qədər uzaqlaşdığı, lakin hələ də yaxın sayıldığı şəxsləri əhatə edir.
Aşağıdakı cədvəldə qan qohumluğunun dərəcələri və nümunələri göstərilib:
| Qohumluq dərəcəsi | Əhatə etdiyi şəxslər | Qısa izah və münasibət |
|---|---|---|
| 1-ci dərəcə | Ata, ana, bacı, qardaş, övlad | Ən yaxın, birbaşa soy xətti |
| 2-ci dərəcə | Baba, nənə, nəvə, əmi, dayı, xala, bibi | Valideynin və övladın soy xətti və qardaşların övladları |
| 3-cü dərəcə | Əmioğlu, əmiqızı, dayıoğlu, dayıqızı, bibioğlu, bibiqızı, xalaoğlu, xalaqızı | Paralel soy xəttində yaxınlar |
Nigah qohumluğu və onun dərəcələri
Nigah qohumluğu insanın ailə qurduğu şəxsin – həyat yoldaşının valideynləri və digər yaxınları ilə olan münasibətləri əhatə edir. Azərbaycanda nigah qohumluğunun əsas növləri və dərəcələri aşağıdakı kimidir:
- Qayınana, Qayınata – həyat yoldaşının anası və atası
- Qayın – həyat yoldaşının qardaşı
- Baldız – həyat yoldaşının bacısı
- Gəlin – oğlun arvadı, ailəyə gələn yeni üzv
- Kürəkən – qızın həyat yoldaşı
Nigah qohumluğu qan qohumluğundan fərqli olaraq, birbaşa soy əlaqəsi olmadan yalnız ailə qurma ilə yaranır. Bu dərəcələr ailədaxili münasibətlərin, miras hüququnun və sosial münasibətlərin tənzimlənməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Süt qohumluğu və ənənəvi rolu
Süt qohumluğu xüsusilə ənənəvi cəmiyyətlərdə, dini və adət qaydalarında mühüm rol oynayıb. Süt anası (kimsə digər ailənin uşağını öz südü ilə bəslədikdə), süt bacısı və süt qardaşı anlayışları Azərbaycanda da geniş yayılıb. Süt qohumluğu olan şəxslər arasında izdivac (evlilik) qadağası mövcuddur. Süt qohumluğunun yaradılması zamanı ailələr arasında xüsusi yaxınlıq, dostluq və qarşılıqlı hörmət formalaşırdı.
Qohumluq dərəcələrinin hüquqi və sosial əhəmiyyəti
Qohumluq dərəcələri Azərbaycan ailə hüququnda, miras bölgüsündə, aliment ödənişində və sosial təminatda birbaşa təsirə malikdir. Hüquqi baxımdan, birinci və ikinci dərəcə qan qohumları arasında nikaha icazə verilmir. Eyni zamanda, yaxın qohumlara qarşı dövlət tərəfindən xüsusi sosial dəstək, güzəştlər və digər hüquqlar tətbiq oluna bilər.
Miras hüququ baxımından birinci və ikinci dərəcə qohumlar əsas varis qismində tanınır. Əlavə olaraq, aliment öhdəlikləri, uşağın himayədarlığı və qəyyumluq məsələlərində də qohumluq dərəcələri ön plana çıxır.
Qohumluq terminlərinin izahı və təsnifatı
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda ən çox istifadə olunan qohumluq terminləri və onların izahı verilmişdir:
| Termin | İzah |
|---|---|
| Əmi | Atanın qardaşı |
| Dayı | Ananın qardaşı |
| Bibi | Atanın bacısı |
| Xala | Ananın bacısı |
| Əmioğlu | Əminin oğlu |
| Dayıoğlu | Dayının oğlu |
| Baldız | Həyat yoldaşının bacısı |
| Qayın | Həyat yoldaşının qardaşı |
| Kürəkən | Qızın həyat yoldaşı |
| Gəlin | Oğlun həyat yoldaşı |
| Süt bacısı/qardaşı | Eyni qadının südü ilə bəslənənlər |
Qohumluq dərəcələrinin təcrübədə tətbiqi
Azərbaycan ailə və cəmiyyət həyatında qohumluq münasibətləri toy, yas, nişan, qonaqlıq və digər sosial mərasimlərdə geniş şəkildə qorunur. Hər bir ailə üzvünün hüquq və vəzifələri, cəmiyyət qarşısında məsuliyyəti və sosial davranışları məhz qohumluq dərəcəsinə uyğun müəyyənləşdirilir. Xüsusilə yaşlı nəsil arasında qohumluq əlaqələrinin qorunması sosial dəyərlərin ötürülməsində vacib rol oynayır.
Qohumluq dərəcələri və adət-ənənələrin qorunmasında rolu
Qohumluq dərəcələrinin qorunması Azərbaycan cəmiyyətində ailə institutunun və milli dəyərlərin yaşadılmasında, uşaqlara düzgün tərbiyə və nümunə göstərilməsində mühüm rol oynayır. Bütün böyük ailə mərasimlərində və kollektiv tədbirlərdə qohumluq əlaqələri birləşdirici sosial qüvvəyə çevrilir. Qohumlar arasında yardımlaşma, qarşılıqlı hörmət, böyüklərə ehtiram və ailə şəcərəsinin qorunması kimi ənənələr bu sistemin davamlılığını təmin edir.
Qohumluq dərəcələrinin nəsil və region fərqləri
Qohumluq dərəcələrinin ifadəsi və terminologiyası Azərbaycanda regiondan regiona fərqli ola bilər. Bəzi bölgələrdə eyni qohuma fərqli adla müraciət oluna bilər. Eyni zamanda, nəsillər dəyişdikcə qohumluq anlayışı da müəyyən qədər transformasiyaya uğrasa da, əsas dəyərlər dəyişməz qalır.
Qohumluq dərəcələri Azərbaycan cəmiyyətinin sosial strukturunun, ailə institutunun və hüquqi münasibətlər sisteminin əsas sütunlarından biridir. Hər bir ailə, hər bir fərd üçün bu dərəcələrin mahiyyətini bilmək yalnız ailədaxili münasibətləri deyil, bütöv cəmiyyətin rifahını və milli birliyi də təmin edir. Qohumluq dərəcələrinin düzgün anlaşılması həm hüquqi, həm mənəvi, həm də mədəni baxımdan Azərbaycan xalqının ən qədim və möhkəm dayaqlarından biri olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qohumluq dərəcələri insanın qan, nigah və ya süt vasitəsilə digər şəxslərlə olan yaxınlıq səviyyəsini göstərir və həm hüquqi, həm də sosial münasibətlərdə əsas rol oynayır.
Qan qohumluğu birinci (ata, ana, övlad, bacı, qardaş), ikinci (baba, nənə, nəvə, əmi, dayı, bibi, xala), üçüncü dərəcəyə (əmioğlu, dayıoğlu, xalaqızı və s.) bölünür.
Nigah qohumluğu həyat yoldaşının valideynləri (qayınana, qayınata), bacı və qardaşları (baldız, qayın), gəlin və kürəkən kimi şəxsləri əhatə edir.
Süt qohumluğu bir qadının südü ilə bəslənmiş uşaqlar və onların ailələri arasında yaranır və bu şəxslər arasında evlilik qadağandır.
Qohumluq dərəcələri ailə hüququnda miras bölgüsü, aliment, qəyyumluq və evlilik məhdudiyyətləri kimi sahələrdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Əmi, dayı, bibi, xala, əmioğlu, dayıoğlu, baldız, qayın, gəlin, kürəkən və s. kimi terminlər ən çox istifadə olunan qohumluq adlarıdır.
Bəli, bəzi bölgələrdə eyni qohuma fərqli adlar verilir və qohumluq münasibətləri, terminologiya, mərasim adətləri regionlara görə dəyişə bilər.
Qohumluq dərəcələri ailədaxili yardımlaşma, böyüklərə hörmət, sosial dəstək və milli-mədəni dəyərlərin ötürülməsində vacib rol oynayır.
Yaxın qohumlar arasında nigahın qadağan olunması, miras bölgüsündə prioritet, sosial dəstək və aliment öhdəlikləri hüquqi nəticələrdəndir.
Qohumluq dərəcələrinin düzgün bilinməsi həm ailədaxili, həm də cəmiyyət daxilində münasibətlərin sağlam və hüquqi əsaslarla qurulmasını təmin edir.
