Qopuz türk xalqlarının musiqi mədəniyyətində özünəməxsus, qədim və müqəddəs yeri olan simli çalğı alətidir. Onun tarixi minilliklərin dərin qatlarına gedib çıxır və təkcə musiqi vasitəsi kimi deyil, həm də epik poeziyanın, türk ruhunun və mifologiyasının canlı simvolu hesab olunur. Qopuz həm türk, həm də Azərbaycan mədəni irsinin ayrılmaz hissəsi kimi formalaşıb, dastanların, aşıq sənətinin və xalq mərasimlərinin ruhunu yaşadıb. Çox zaman qopuzun səsi, insanı keçmişin kölgəsində apararaq, qədim türkün dünyagörüşünü, məişətini, inancını və estetikasını təcəssüm etdirir.
Ən qədim dövrlərdə qopuz şaman və ozanların əlində magik güc, toplumun mənəvi birliyi və ilahi təmas vasitəsi hesab olunurdu. Zamanla bu çalğı aləti dastançılıq, aşıq və bard ənənəsinin əsas atributuna çevrilib, musiqi təkamülündə müxtəlif dəyişikliklərə uğrayıb. Qopuzun etimologiyası, quruluşu, ifa texnikası, tədrici inkişafı və Azərbaycan torpaqlarında tutduğu mövqe barədə elmi və xalq arasında fərqli nəzəriyyələr mövcuddur.
Qopuzun tarixi və mənşəyi
Qopuzun yaranma tarixi çox qədimdir. Qədim türk, oğuz və Altay xalqlarının mifoloji mətnlərində, eləcə də arxeoloji tapıntılarda qopuzun adı tez-tez çəkilir. Türk dillərində “qopuz” sözü bəzən “qavuz”, “komuz”, “kopuz” kimi də işlənir və bu ad bir çox türk boylarının dilində müxtəlif səslənir. Qopuzun ilkin nümunələrinə Orta Asiyada, Altay dağlarında, Türküstan çöllərində rast gəlinir. Qədim yazılı mənbələrdə, xüsusilə “Dədə Qorqud” dastanlarında qopuz həm qəhrəmanlıq, həm də ağıl, məsləhət və xalq birliyi simvolu kimi təqdim olunur.
Ənənəvi türk dünyasında qopuz, əsasən, şaman ayinlərində, mərasimlərdə və qəhrəmanlıq dastanlarının söylənməsində istifadə olunurdu. Şamanlar (kamlar) bu alətin köməyi ilə ruhlar aləminə səyahət etdiklərinə, insanlara şəfa verdiklərinə və tanrılarla əlaqə qurduqlarına inanırdılar. Bəzi elmi mənbələrdə qeyd olunur ki, qopuz bəzən tək simli, bəzən isə iki və ya üç simli olurdu, korpusunun hazırlanmasında ağac, dəridən və ya hətta at quyruğundan istifadə edilirdi.
Qopuzun quruluşu və texniki xüsusiyyətləri
Qopuzun ənənəvi quruluşu olduqca sadə, lakin funksionaldır. O, əsasən, oval və ya armud formalı korpusdan, uzun və dar sapdan, üzərində yerləşən simlərdən ibarətdir. Qopuzun gövdəsi qədimdə ağacdan, bəzən heyvan dərisindən və ya qabıqdan hazırlanırdı. Korpusun içi boş olur, bunun sayəsində alətin səsi rezonansa düşür və daha ucadan çıxır.
Simlərin sayı tarix boyu dəyişsə də, klassik qopuzda 2-3 sim əsas qəbul olunub. Simlər ənənəvi olaraq at quyruğundan, sonrakı dövrlərdə isə heyvan bağırsağından və ya ipeklə hazırlanıb. Müasir dövrdə metal simlər də istifadə olunur. Qopuzun simləri alətin sapının üzərində çəkilir və xüsusi gərginlik altında bərkidilir. Qopuzun səsi incə, sirli və bəzən kədərli çalarlarla zəngindir.
Aşağıdakı cədvəldə qopuzun əsas hissələri göstərilib:
| Hissə adı | Təsviri və funksiyası |
|---|---|
| Korpus | Səsin rezonansı üçün içi boş, ağac və ya dəri materialı |
| Sap | Simlərin gərilməsi və tonallığın idarəsi |
| Simlər | Əsasən 2-3 ədəd, at quyruğu, ipək və ya metal material |
| Qulaqlar | Simlərin gərilməsini tənzimləyən mexanizm |
| Dəliklər | Səsin çıxmasını və güclənməsini təmin edir |
Qopuzun ifa texnikası və səsləndirilməsi
Qopuzda ifa üsulları regiondan-regiona, ustadan-ustaya fərqlənir. Ənənəvi türk ozan və aşıqları qopuzun simlərini barmaqları və ya xüsusi mizrab vasitəsilə dartaraq müxtəlif melodiyalar və ritmlər yaradırlar. Bəzən qopuzun gövdəsi barmaq və ya əl ilə döyülür, bu zaman musiqiyə percussive (zərb aləti kimi) effekt əlavə olunur.
Qopuzda ifa zamanı aşağıdakı texnikalardan istifadə olunur:
- Simləri çəkmə və sarsıtma
- Simlərə barmaq və ya mizrabla zərbə
- Harmonik notların yaradılması üçün xüsusi barmaq texnikası
- Rəngarəng səs effektləri üçün korpusun vurulması
İfaçının ustalığı və improvizasiya qabiliyyəti qopuzun səsini həm epik, həm də lirik məzmunda təqdim etməyə imkan verir.
Qopuzun Azərbaycan və türk mədəniyyətində yeri
Azərbaycan xalq musiqisinin, xüsusilə aşıq sənətinin formalaşmasında qopuzun rolu əvəzsizdir. Tarixən ozanlar və dastançılar məhz qopuzun müşayiəti ilə dastan və qəhrəmanlıq motivli nəğmələr ifa ediblər. Qopuzun səsi xalqın dərdini, sevincini, tarixi faciələrini və qəhrəmanlıq anlarını musiqiyə çevirmişdir. Dədə Qorqudun qopuzu el arasında “müqəddəs saz”, “miflər aləminin açarı” kimi təqdim olunur.
Türk dünyasının digər xalqlarında, xüsusilə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Altay, Başqırd və Tatar icmalarında da qopuz müxtəlif ad və formalarda yaşamaqdadır. Məsələn, qazax və qırğızlarda “komuz”, “dombra”, Altaylarda “ikili kopuz” kimi tanınır.
Qopuz və dastançılıq, şamanlıq ənənəsi
Qopuz qədim türklərdə yalnız musiqi aləti deyil, həm də mənəvi-mifoloji atribut kimi qəbul olunub. Şamanlar ayinlərdə, mərasimlərdə qopuz vasitəsilə mistik əlaqə yaradır, kamların ruhlarla təmasında, insanlara şəfa verməsində qopuzun səsi başlıca rol oynayırdı. Eyni zamanda, dastançılıq ənənəsində qopuz qəhrəmanlıq hekayələrinin, tarix və əfsanələrin canlı yaddaşı kimi səslənirdi.
Dədə Qorqud dastanlarında qopuzun təkcə musiqi yox, həm də ağıl, məsləhət, xalq arasında birliyin rəmzi kimi təqdim olunması bu alətin müqəddəs və fenomenal statusundan xəbər verir. Qopuzda ifa olunan hər bir hava, sözdən əvvəl və ya sonra səslənən improvizasiya xalq ruhunun əks-sədasıdır.
Qopuzun tədrici inkişafı və müasir dövrdə rolu
Qopuz zaman keçdikcə həm quruluş, həm də ifa texnikası baxımından dəyişib və müasir simli çalğı alətlərinin (saz, tar, dombra, dutar və s.) əsas prototipi kimi çıxış edib. Müasir Azərbaycan və türk musiqisində qopuz ənənəsi yaşayır, aşıqlar və folklor ifaçıları alətin tarixi versiyalarını rekonstruksiya edir, qədim melodiyaları və improvizasiyaları müasir səhnəyə daşıyırlar.
Bu gün qopuz folklor musiqisində, etno-caz və muğam janrlarında da öz yerini qoruyub saxlayır. Bir sıra musiqi kollektivləri və aşıqlar qədim qopuzun bərpası, səs diapazonunun və texniki imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində araşdırmalar aparır.
Qopuzun Azərbaycan xalq alətləri içində fərqi
Azərbaycanın xalq musiqi alətləri arasında qopuz ən qədim simli çalğı hesab olunur. Onun fərqi – səsinin xüsusi dərinliyi, mətn və melodiyanın birgə sintezi, həm də ifaçı ilə dinləyici arasında emosional bağ yaratmaq qabiliyyətidir. Müasir saz və digər simli alətlər qopuzun struktur və texniki prinsiplərinə əsaslanır. Bəzi regionlarda hələ də ənənəvi qopuz ifaçıları fəaliyyət göstərir və bu sənət növünü gələcək nəsillərə ötürür.
Qopuzun müxtəlif növləri və regional fərqlilikləri
Qopuzun bir neçə növü vardır: sadə qopuz (bəzən tək simli), iki və ya üç simli qopuz, metal simli qopuz, ağız qopuzu (jaw harp) və s. Hər bölgədə və hər türk boyunda qopuzun fərqli quruluşu, materialı, simlərin sayı və ifa texnikası mövcuddur. Qopuzun müxtəlif növləri və onların əsas fərqləri cədvəldə göstərilib:
| Növü | Quruluş xüsusiyyəti | İfa üsulu | Region |
|---|---|---|---|
| Simli qopuz | 2-3 sim, ağac gövdə | Barmaq və mizrab | Azərbaycan, Altay, Qazaxıstan |
| Ağız qopuzu | Metal dilcikli, kiçik ölçü | Dodaq və nəfəs | Yakut, Altay |
| Komuz | Armud formalı, 3 simli | Barmaq texnikası | Qırğızıstan, Qazaxıstan |
| Dombra | Uzun saplı, 2 simli | Barmaq texnikası | Qazaxıstan |
Qopuzun bədii və mənəvi anlamı
Qopuzun səsi türk xalqının həyat tərzində, mərasimlərində, kollektiv yaddaşında xüsusi yer tutur. Onun melodiyası tez-tez ilham, qürur, həsrət və vətənpərvərlik hissləri doğurur. Aşıq sənətində qopuz həm həyatın işıqlı, həm də kədərli anlarını musiqiyə çevirir, xalq ruhunun səhnədə canlanmasına səbəb olur.
Qopuzun qorunması və gələcəyə ötürülməsi
Son illər UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmiş aşıq sənətinin əsas atributu kimi qopuzun qorunması, gənc nəsillərə öyrədilməsi və yeni ustadların yetişməsi istiqamətində layihələr həyata keçirilir. Muzeylərdə qədim qopuz nümunələri sərgilənir, elmi ekspedisiyalar bu alətin yayılma coğrafiyasını və inkişaf tarixini araşdırır. Bəzi musiqi məktəblərində qopuzun ifa texnikası xüsusi kurslar vasitəsilə gənclərə öyrədilir.
Qopuz türk və Azərbaycan mədəniyyətinin ən qədim və müqəddəs musiqi atributlarından biridir. Onun səsi xalqın yaddaşında, dastanlarda, mərasim və bayramlarda, gündəlik həyatda yaşayır. Qopuzun həm mifoloji, həm də musiqi-tarixi dəyəri yeni nəsillərə ötürülür və türk dünyasının ruhunu simvolizə edir. Hər bir azərbaycanlı üçün qopuzun səsi köklərə, milli kimliyə və musiqi ənənəsinə bağlanma rəmzi kimi yaşayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qopuz türk və Azərbaycan xalqına məxsus qədim simli çalğı alətidir, əsasən Orta Asiya, Azərbaycan, Altay, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər türk xalqları arasında yayılıb.
Qopuzun tarixi minilliklərə gedib çıxır; onun adı və təsviri həm arxeoloji tapıntılarda, həm də qədim dastanlarda, xüsusilə ‘Dədə Qorqud’ boylarında rast gəlinir.
Korpus (gövdə), sap, simlər, qulaqlar və bəzi növlərdə dəliklər – qopuzun əsas hissələrini təşkil edir.
Simli qopuz, ağız qopuzu, komuz və dombra kimi müxtəlif növləri var, hər biri fərqli bölgə və türk boylarında özünəməxsus xüsusiyyət daşıyır.
Qopuzda barmaq, mizrab və ya əl vasitəsilə simlər çalınır, gövdəyə vurularaq ritmik effektlər də əldə etmək mümkündür.
Qopuz aşıq sənətinin, dastançılığın və epik poeziyanın əsas atributudur, Azərbaycan musiqisinin simvolik və tarixi elementidir.
Şaman ayinlərində, xalq mərasimlərində, toy, yas, bayram və qəhrəmanlıq dastanlarının ifasında əsas musiqi aləti kimi istifadə olunub.
Folklor ansambllarında, musiqi məktəblərində, UNESCO layihələrində və elmi-tarixi ekspedisiyalarda qopuzun yaşadılması və təbliği həyata keçirilir.
Qopuzun səsi daha dərin, rezonanslı və mistikdir, həm də struktur baxımından müasir simli alətlərin prototipidir.
Qopuz bəzən tək simli, bəzən üç simli olur; at quyruğu, heyvan dərisi və ağacdan hazırlanır; qədim türk mifologiyasında müqəddəs hesab olunub.
