Qoşulmama Hərəkatı XX əsrin ikinci yarısında, xüsusilə Soyuq Müharibə dövründə beynəlxalq siyasətdə dərin iz buraxmış və müasir dünyanın formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış böyük siyasi hərəkatlardan biridir. Bu təşkilat, əsasən müstəmləkəçiliyə, imperiya təsirinə və blok siyasətinə qarşı çıxan dövlətlərin birliyi olaraq yaranıb. Hərəkat üzv dövlətlərin öz milli müstəqilliklərini və suverenliklərini qoruyaraq, hər hansı böyük güc blokuna qoşulmadan beynəlxalq münasibətlərdə bərabərlik, sülh, ədalət və qarşılıqlı hörmət prinsipinə əsaslanır. Qoşulmama Hərəkatı, xüsusilə Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələrinin beynəlxalq sistemdə səsinin eşidilməsinə imkan verib, onların müstəqil inkişaf strategiyasını müdafiə edib.
Bu təşkilatın yaranma səbəbləri, siyasi və ideoloji kökləri, əsas prinsipləri, quruluşu, tarixi inkişafı, beynəlxalq münasibətlər sistemində rolu, çağdaş dövrdə qarşılaşdığı problemlər və Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatında iştirakı barədə dərin və ətraflı məlumat vermək müasir oxucu üçün olduqca vacibdir.
Qoşulmama Hərəkatının yaranma səbəbləri və tarixi şəraiti
XX əsrin ortalarında dünyada iki böyük supergüc – ABŞ və SSRİ – arasında Soyuq Müharibə başlamışdı. Bu qarşıdurma nəticəsində dünyanın əksər dövlətləri ya ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi Qərb bloku, ya da SSRİ-nin başçılıq etdiyi Şərq bloku ilə ittifaqda olmağa məcbur qalırdı. Lakin bir sıra yeni müstəqillik qazanmış ölkələr, xüsusilə Asiya, Afrika və Latın Amerikası dövlətləri bu blok siyasətinin xaricində qalmağa, öz milli maraqlarına uyğun siyasət yürütməyə üstünlük verirdi.
Bundan əlavə, dekolonizasiya prosesi nəticəsində yeni dövlətlərin yaranması, onların suverenliyinin möhkəmləndirilməsi və beynəlxalq arenada bərabərhüquqlu iştirak hüququ uğrunda mübarizə Qoşulmama Hərəkatının ideoloji və siyasi əsasını təşkil edib.
Hərəkatın ideoloji və siyasi prinsipləri
Qoşulmama Hərəkatının əsas prinsipləri Bandoq Konfransında (1955, İndoneziya) və daha sonra Belqrad Zirvəsində (1961, Yuqoslaviya) təsbit olunub. Bu prinsiplər aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:
- Dövlətlərin suverenliyi və ərazi bütövlüyünə hörmət
- Müstəqillik və bərabərhüquqluluq
- Digər dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq
- Hərbi bloklara qoşulmamaq və onların təsirindən azad olmaq
- Beynəlxalq mübahisələrin dinc, diplomatik yolla həlli
- BMT Nizamnaməsinə və beynəlxalq hüquqa sadiqlik
- İqtisadi və sosial inkişaf üçün qarşılıqlı yardım və əməkdaşlıq
Bu prinsiplər hərəkatın fəaliyyətinin əsasını təşkil edir və üzv dövlətlərin xarici siyasətində əsas istiqamət kimi qorunur.
Qoşulmama Hərəkatının yaranması və ilk konfranslar
Qoşulmama Hərəkatının formalaşmasının başlanğıcı kimi 1955-ci ildə keçirilən Bandoq Konfransı qəbul edilir. Bu tədbirdə Hindistan, İndoneziya, Misir, Yuqoslaviya və digər ölkələrin liderləri müstəmləkəçiliyə qarşı çıxış etdilər, sülh və əməkdaşlıq çağırışları səsləndirdilər. Nəticədə, 1961-ci ildə Belqradda ilk rəsmi Qoşulmama Hərəkatı Zirvə Görüşü keçirildi.
Aşağıdakı cədvəldə hərəkatın formalaşmasında xüsusi rol oynamış əsas liderlər və ölkələr göstərilib:
| Lider | Ölkə | Fəaliyyətdəki rolu |
|---|---|---|
| Cəvahirləl Nehru | Hindistan | Hərəkatın əsas təşəbbüskarlarından |
| Qamal Abdel Nasir | Misir | Panarabizm və anti-imperializmin simvolu |
| Sukarno | İndoneziya | Asiya-Afrika birliyinin təşviqi |
| Tito | Yuqoslaviya | Avropanın neytral siyasətini təmsil edir |
| Kwame Nkrumah | Qana | Afrikanın dekolonizasiya hərəkatı lideri |
Hərəkatın beynəlxalq münasibətlər sistemində yeri
Qoşulmama Hərəkatı, üzv dövlətlərin sayına və coğrafi əhatəsinə görə Birləşmiş Millətlər Təşkilatından sonra dünyanın ən böyük siyasi təşkilatıdır. Hazırda 120 üzv dövlət, 18 müşahidəçi ölkə və 10 beynəlxalq təşkilat Hərəkatda təmsil olunur. Hərəkat üzvlərinin əksəriyyəti Afrika, Asiya və Latın Amerikası regionuna aiddir. Bu coğrafi müxtəliflik həm siyasi, həm də mədəni baxımdan təşkilatı zənginləşdirir.
Qoşulmama Hərəkatı beynəlxalq arenada inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarını müdafiə edir, iqtisadi ədalətsizlik, müstəmləkə mirası, qloballaşma problemləri, region münaqişələri və beynəlxalq iqtisadi sistemdə bərabərsizliyə qarşı çıxış edir.
Əsas fəaliyyət istiqamətləri və proqramlar
Qoşulmama Hərəkatı müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərir:
- Beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik, silahsızlanma
- İqtisadi və sosial inkişaf, yoxsulluğun azaldılması
- Təhsil, səhiyyə, insan hüquqları və bərabərlik
- Qadınların və gənclərin hüquqlarının qorunması
- İqlim dəyişikliyi və ətraf mühitin qorunması
- Regional və qlobal münaqişələrin həllinə dəstək
Təşkilat həmçinin BMT-nin müxtəlif qurumları və digər beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir.
Qoşulmama Hərəkatının institusional strukturu
Qoşulmama Hərəkatı rəsmi qərarları Zirvə Görüşlərində qəbul edir. Zirvə Görüşləri hər üç ildən bir keçirilir və əsas strateji xətti müəyyənləşdirir. Hərəkatın sədri həmin zirvə zamanı müəyyən edilir və növbəti zirvəyə qədər bu vəzifəni icra edir. Həmçinin, xarici işlər nazirləri səviyyəsində görüşlər, xüsusi işçi qrupları, regional komitələr və ekspertlər şurası da fəaliyyət göstərir.
Hərəkatın daimi katibliyi yoxdur, bütün inzibati və təşkilati işlər növbə ilə sədrlik edən ölkənin diplomatik strukturları vasitəsilə həyata keçirilir.
Soyuq Müharibədən sonra Qoşulmama Hərəkatı
SSRİ və ABŞ arasında Soyuq Müharibənin başa çatmasından sonra, bəzi müşahidəçilər Qoşulmama Hərəkatının aktuallığının azaldığını iddia edirdilər. Lakin beynəlxalq münasibətlərdə yeni geosiyasi çağırışlar – qloballaşma, yeni iqtisadi böhranlar, regional münaqişələr, kütləvi miqrasiya, iqlim böhranı – Hərəkatın missiyasının və funksiyasının yenidən aktuallaşmasına səbəb oldu.
Hazırda Qoşulmama Hərəkatı beynəlxalq münasibətlərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin səsini daha güclü şəkildə eşitdirir və onların milli maraqlarını müdafiə edir.
Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatındakı rolu
Azərbaycan Respublikası 2011-ci ildən Qoşulmama Hərəkatının üzvüdür və qısa müddətdə fəal iştirakçı dövlətə çevrilib. 2019-2023-cü illərdə Azərbaycan Hərəkatın sədri seçilib və Bakı şəhərində bir sıra beynəlxalq tədbirlər, Zirvə Görüşləri, konfranslar keçirib. Azərbaycanın hərəkatda fəaliyyəti müstəqil xarici siyasətinin, sülh, təhlükəsizlik və əməkdaşlığa verdiyi töhfənin göstəricisidir.
Azərbaycan, həmçinin Qarabağ münaqişəsi zamanı ölkənin ərazi bütövlüyünün müdafiəsi və beynəlxalq hüququn aliliyinin təmin olunması baxımından Qoşulmama Hərəkatının geniş dəstəyini əldə edib. Hərəkat üzv dövlətlərinin Qarabağ məsələsində Azərbaycanın mövqeyinə verdiyi dəstək bunu təsdiqləyir.
Müasir çağırışlar və problemlər
Qoşulmama Hərəkatı bu gün bir sıra problemlərlə üzləşir: qloballaşma prosesləri, yeni iqtisadi və siyasi blokların yaranması, bəzi üzv dövlətlərin daxili sabitlik problemləri, regional münaqişələr və inkişaf fərqlilikləri təşkilatın effektivliyinə təsir edir. Həmçinin, Hərəkat üzvləri arasında maraq toqquşmaları, iqtisadi və siyasi rəqabət də müşahidə edilir. Bununla yanaşı, Hərəkat müasir dövrdə multilateralizmin, beynəlxalq hüququn və ədalətin qorunması, inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarının müdafiəsi üçün aktual platforma olaraq qalır.
Qoşulmama Hərəkatı XXI əsrdə beynəlxalq münasibətlərdə yeni çağırışlara uyğunlaşır, üzv dövlətlərin səsini beynəlxalq arenada çatdırmaqda mühüm rol oynayır. Qlobal təhlükəsizlik, iqtisadi ədalət, sosial bərabərlik, ekoloji problemlər və insan hüquqları kimi prioritetlər hərəkatın gündəmində qalmaqdadır. Hərəkatın gələcək uğuru və təsir dairəsi, üzv dövlətlərin birlikdə işləmək və ortaq maraqlarını qorumaq bacarığından asılı olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Qoşulmama Hərəkatı heç bir böyük güc blokuna (NATO, Varşava müqaviləsi və s.) qoşulmayan dövlətlərin beynəlxalq birliyidir; məqsədi üzv dövlətlərin müstəqilliyini, suverenliyini qorumaq və bərabərlik, sülh, əməkdaşlıq prinsiplərini müdafiə etməkdir.
Əsas prinsiplərə suverenlik və ərazi bütövlüyünə hörmət, daxili işlərə qarışmamaq, hərbi bloklardan uzaq durmaq, beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həlli və BMT Nizamnaməsinə sadiqlik daxildir.
Hərəkatın əsası 1955-ci il Bandoq Konfransında qoyulub, 1961-ci ildə Belqrad Zirvəsində isə rəsmi təşkilat kimi formalaşıb.
Hazırda 120 üzv dövlət, 18 müşahidəçi ölkə və 10 beynəlxalq təşkilat hərəkatda təmsil olunur, əsasən Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələridir.
Hərəkatın rəsmi katibliyi yoxdur, idarəetmə növbə ilə sədrlik edən ölkə tərəfindən həyata keçirilir, əsas qərarlar isə Zirvə Görüşlərində qəbul olunur.
Azərbaycan 2011-ci ildən üzvdür, 2019-2023-cü illərdə Hərəkatın sədrliyini icra edib, beynəlxalq platformada fəal rol oynayır və regionda sülh, təhlükəsizlik, əməkdaşlıq təşəbbüslərini dəstəkləyir.
Sülh və təhlükəsizlik, iqtisadi və sosial inkişaf, insan hüquqları, qadın və gənclərin müdafiəsi, ətraf mühitin qorunması və qlobal ədalət prioritet sahələrdir.
Hərəkat yeni geosiyasi çağırışlara uyğunlaşaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrin səsini beynəlxalq arenada daha güclü şəkildə çatdırır və qlobal problemlərin həllinə çalışır.
Hərəkat BMT-nin müxtəlif qurumları ilə sıx əməkdaşlıq edir, beynəlxalq hüquq və multilateralizmin müdafiəsində ortaq mövqe tutur.
Hərəkatın gələcək uğuru üzv dövlətlərin ortaq maraqlar ətrafında birləşməsi, beynəlxalq ədalətin və sülhün qorunması üçün fəal əməkdaşlıq etməsindən asılıdır.
