Qoşma cümlələr : Əsas xüsusiyyətləri, Növləri

Azərbaycan dili qrammatikasında cümlə quruluşu dilin dinamikliyini, fikir və məntiq imkanlarını göstərən əsas kateqoriyalardan biridir. Cümlənin quruluş baxımından növləri arasında qoşma cümlələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qoşma cümlələr fikrin daha geniş, əlaqəli və məntiqi şəkildə ifadə olunmasında mühüm rol oynayır. Hər bir dilin üslub zənginliyi, nitqin emosionallığı, müxtəlif məqam və hadisələrə münasibət bildirmək imkanı məhz bu tip cümlələrdə öz əksini tapır. Müasir Azərbaycan dilində, xüsusilə bədii və publisistik üslubda, eləcə də gündəlik danışıqda qoşma cümlələrdən geniş istifadə edilir. Bu tip cümlələr fikri aydın və tam şəkildə çatdırmaq üçün əvəzsiz vasitədir. Qoşma cümlələrin quruluşu, növləri, sintaktik xüsusiyyətləri, yaranma yolları, onların məna və funksional imkanları, nitqdə işlənmə üsulları və s. məsələlər qrammatika elmində ətraflı tədqiq olunmuşdur. Lakin gündəlik nitqimizdə bu cümlə növünün necə formalaşması, necə işlənməsi, hansı hallarda üstün tutulması və başqa növlərdən fərqləndirici xüsusiyyətləri barədə məlumatların sistemləşdirilməsi oxucular üçün daima aktualdır.

Qoşma cümlə nədir?

Qoşma cümlə, iki və ya daha artıq sadə cümlənin sintaktik və məntiqi baxımdan əlaqələndirilməsi ilə yaranan mürəkkəb cümlə növüdür. Belə cümlələrdə bərabər hüquqlu, yəni bir-birinə tabe olmayan (asılı olmayan) sadə cümlələr birləşir və vahid məna ifadə edir. Qoşma cümlələrdə hissələr bir-birindən intonasiya (pauza), bəzən isə bağlayıcı vasitələr (bağlayıcılar, bağlayıcı sözlər, ədatlar) ilə ayrılır. Bu tip cümlələr fikrin çoxşaxəli, müxtəlif aspektlərdən təqdim olunmasına imkan yaradır və dilin ifadə imkanlarını genişləndirir.

Qoşma cümlələrdə əsas məqam ondan ibarətdir ki, cümlənin bütün tərkib hissələri müstəqil məna daşıyır, ayrı-ayrılıqda sadə cümlə kimi işlədilə bilər, lakin birlikdə daha geniş və məzmunlu fikir ifadə edirlər.

Qoşma cümlələrin əsas xüsusiyyətləri

Qoşma cümlələrin başlıca xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• Hər bir hissə öz sintaktik müstəqilliyini qoruyur və ayrıca cümlə kimi də başa düşülə bilər.
• Qoşma cümlədə iştirak edən sadə cümlələr bərabər hüquqludur, yəni biri digərinə tabe olmur.
• Hissələr arasında məntiqi əlaqə mövcuddur: bu əlaqə səbəb-nəticə, ardıcıllıq, qarşılaşdırma, şərt, istək, əlavə və s. formasında ola bilər.
• Qoşma cümlələrin hissələri arasında intonasiya ilə fasilə olur, yazıda isə əksər hallarda vergül, bəzən nöqtəli vergül və ya nöqtə-vergül istifadə edilir.
• Bəzən hissələr arasında bağlayıcılar (və, ilə, ya, lakin, amma, yaxud, həm, həm də, nə, nə də və s.) işlədilir.

Qoşma cümlələrin növləri və quruluşu

Qoşma cümlələrin növləri əsasən aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. Bağlayıcılı qoşma cümlələr – Hissələr bağlayıcı vasitələrlə (əsasən, “və”, “amma”, “lakin”, “ya”, “nə” və s.) birləşdirilir. Məsələn: “Dünən yağış yağdı və küçələrdə gölməçələr əmələ gəldi.”
2. Bağlayıcısız qoşma cümlələr – Hissələr arasında birbaşa intonasiya və durğu işarəsi (vergül, nöqtəli vergül) qoyulur, bağlayıcı vasitə işlədilmir. Məsələn: “Günəş doğdu, bütün təbiət oyandı.”
3. Həm bağlayıcılı, həm də bağlayıcısız qoşma cümlələr – Hissələrin bir qismi bağlayıcı ilə, digərləri intonasiya ilə əlaqələndirilir. Məsələn: “Səhər tezdən durdum, çay içdim və işə getdim.”

Bu növlərdən başqa, məna münasibətinə görə də qoşma cümlələr bir neçə qrupa bölünür:

• Əlavə əlaqəli qoşma cümlələr – Fikir, məlumat, təsvir və ya şərh əlavə edilir. “Müəllim dərs dedi, şagirdlər diqqətlə qulaq asdılar.”
• Ziddiyyətli qoşma cümlələr – Fikirlər bir-biri ilə qarşılaşdırılır. “Çox çalışdı, lakin uğur qazana bilmədi.”
• Seçimli qoşma cümlələr – Bir neçə variant və ya hal qarşı-qarşıya qoyulur. “Ya bu işi görəcəksən, ya da nəticəsinə dözəcəksən.”

Qoşma cümlələrin yaranma yolları və sintaktik quruluşu

Qoşma cümlələr əsasən iki yolla yaranır: sadə cümlələrin birləşdirilməsi və ya mürəkkəb cümlələrin ixtisarı ilə. Sadə cümlələr arasında intonasiya və ya bağlayıcılar vasitəsilə əlaqə qurulur. Bu prosesin mərhələlərini aşağıdakı kimi bölmək olar:

1. Sadə cümlələrin sintaktik birləşməsi:
İki və ya daha artıq sadə cümlə eyni fikir və ya hadisəni ardıcıl və bərabər hüquqlu şəkildə ifadə edir.
Məsələn: “Yay gəldi, ağaclar yarpaqladı.”

2. Bağlayıcıdan istifadə:
Sadə cümlələr arasında məntiqi əlaqə yaratmaq üçün “və”, “lakin”, “amma”, “ya”, “nə” və s. bağlayıcılar işlədilir.
Məsələn: “Dostum gəldi və mən sevindim.”

3. İntonasiya ilə ayrılma:
Bir-birinə yaxın məzmunlu və eyni funksiyalı cümlələr intonasiya ilə birləşdirilir.
Məsələn: “Axşam oldu, şəhər işıqlanmağa başladı.”

4. Söz sırası və vurğu:
Qoşma cümlələrdə fikrin məna yükünə uyğun olaraq söz sırası və vurğu dəyişə bilər, bu da nitqə əlavə emosionallıq və ekspressivlik verir.

Qoşma cümlə və tabedici cümlənin fərqləri

Azərbaycan dili qrammatikasında mürəkkəb cümlələr iki əsas qrupa bölünür: qoşma və tabedici cümlələr. Qoşma cümlədə hissələr bərabər hüquqlu olur, yəni bir cümlə digərindən asılı deyil. Tabedici cümlədə isə bir cümlə (əsas cümlə) digər cümlədən (tabe cümlədən) sintaktik və məna baxımından asılı olur.

Aşağıdakı cədvəldə əsas fərqlər göstərilib:

Qoşma cümlələrdə məna münasibətləri və onların ifadə vasitələri

Qoşma cümlələrdə əsas məna münasibətləri aşağıdakılardır:

• Əlavəlik – “Vaqif oxuyur, Rəna isə rəsm çəkir.”
• Ziddiyyət – “O, çox çalışır, amma yorulmur.”
• Seçim – “Ya yazacaqsan, ya da zəng edəcəksən.”
• Səbəb-nəticə – “Gec gəldi, hamı getmişdi.”
• Ardıcıllıq – “Sən gedirsən, mən qalacağam.”

Bu münasibətlərin ifadəsi üçün uyğun bağlayıcılar seçilir və intonasiya düzgün qurulur.

Qoşma cümlələrin yazıda və nitqdə işlənmə xüsusiyyətləri

Qoşma cümlələr yazıda əsasən fikirin ardıcıllığını, bir neçə hadisənin, səbəb və nəticənin, şərt və nəticənin, yaxud əlavə informasiyanın eyni zamanda verilməsinə xidmət edir. Ədəbiyyatda, publisistikada, rəsmi sənədlərdə, eləcə də gündəlik ünsiyyətdə bu cümlələr dilin canlılığını və fikrin tamlığını təmin edir.

Müxtəlif üslubda qoşma cümlələrin istifadə tezliyi dəyişir. Bədii ədəbiyyatda, xüsusən dialoqlarda və təsvirlərdə daha çox rast gəlinir. Elmi və rəsmi üslubda isə ardıcıllıq və səbəb-nəticə münasibətini izah etmək üçün işlədilir.

Qoşma cümlələrin sintaktik təhlili və nümunələri

Qoşma cümlələrin sintaktik təhlili zamanı cümlənin hər bir hissəsi ayrılıqda təhlil olunur, onların arasındakı məna və sintaktik əlaqələr müəyyənləşdirilir. Bu, həm yazılı, həm də şifahi nitqin inkişafında mühüm rol oynayır.

Nümunələr:

• “Qar yağdı, yollar bağlandı və nəqliyyat dayandı.”
• “Ya sən gələcəksən, ya da mən gedəcəyəm.”
• “İşimi tez bitirdim, dostlarımı gözlədim.”
• “Səhər tezdən qalxdı, dərslərinə hazırlaşdı, məktəbə getdi.”

Qoşma cümlələrin tədrisində istifadə olunan üsullar

Məktəblərdə və universitetlərdə qoşma cümlələrin tədrisi üçün müxtəlif metod və texnologiyalardan istifadə edilir. Bu zaman şagirdlərə əvvəlcə sadə cümlə, sonra mürəkkəb, daha sonra isə qoşma və tabedici cümlələrin fərqləri izah olunur. Praktik məşğələlərdə cümlə quruluşları üzərində işləmək, bağlayıcıların və intonasiyanın düzgün seçilməsi bacarığı inkişaf etdirilir.

Tədris prosesində aşağıdakı mərhələlər izlənilir:

1. Teorik izah – qoşma cümlə nədir, necə qurulur?
2. Cədvəllər, sxemlər, nümunələr üzərində iş
3. Praktik tapşırıqlar və təhlil
4. Müxtəlif tipli qoşma cümlələrə misal gətirilməsi və yazı məşqləri

Qoşma cümlələr Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarını genişləndirən, fikri daha aydın və məzmunlu şəkildə təqdim edən sintaktik konstruksiyalardır. Bu tip cümlələr həm gündəlik, həm də elmi, bədii və rəsmi üslubda fikirin məntiqi və ardıcıl inkişafını təmin edir. Qoşma cümlələrin düzgün və məqsədəuyğun istifadəsi hər bir insanın nitq mədəniyyətinin göstəricisidir.

Ən Çox Verilən Suallar