Poliporus göbələyi, təbiətin həm floristik, həm də mikoloji zənginliyində özünəməxsus yer tutan, insan sağlamlığı və ekosistemlər üçün çoxşaxəli əhəmiyyət kəsb edən unikal göbələk növlərindən biridir. Bu göbələk nəinki meşələrin və torpaq örtüyünün tarazlığında, həmçinin ənənəvi təbabət və müasir biotexnologiyada, insan orqanizminin müdafiəsində də mühüm rol oynayır. Poliporus növləri qədim dövrlərdən Şərq və Qərb mədəniyyətlərində dərman bitkiləri və müalicə vasitəsi kimi istifadə olunub. Ən maraqlısı budur ki, Poliporus göbələyi bir neçə onlarla növə malikdir, onların arasında qida və dərman baxımından xüsusilə qiymətli olan növləri seçilir. Bu göbələk növlərinin hər biri özünəməxsus biokimyəvi tərkibə, şəfa və ekologiya baxımından spesifik xüsusiyyətlərə malikdir.
Azərbaycan təbiətində də Poliporus göbələklərinə rast gəlinir və son illər tədqiqatçıların, ekologiya və təbabət mütəxəssislərinin diqqətini daha çox cəlb edir. Bu məqalədə Poliporus göbələyi nədir, onun növləri, xarakterik xüsusiyyətləri, təbii yayılma arealı, biomüxtəliflikdə rolu, istifadə sahələri, sağlamlığa təsiri və ekoloji faydaları barədə geniş və təsdiqli məlumatlar təqdim edilir.
Poliporus göbələyi: Elmi və sistematik baxış
Poliporus göbələyi Polyporaceae (Poliporlar) fəsiləsinə və Polyporus cinsinə aid olan bir sıra göbələk növlərinin ümumi adıdır. Poliporus adı yunan dilində “çox məsaməli” (poli – çox, poros – məsamə) mənasını verir və bu, göbələyin alt hissəsindəki çoxsaylı xırda məsamələrlə bağlıdır. Onlar həm ağac kötüklərində, həm də torpaqda, çürümüş və ya canlı ağacların üzərində bitə bilər.
Məşhur Poliporus növlərinə Polyporus umbellatus, Polyporus squamosus, Polyporus tuberaster, Polyporus brumalis, Polyporus alveolaris və digərləri daxildir. Hər növünün biokimyəvi tərkibi, morfologiyası və ekoloji xüsusiyyətləri fərqlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, Poliporus göbələyi meşə ekosistemlərində ölü ağac materialının parçalanmasında, üzvi maddələrin təkrar dövriyyəsində və torpağın münbitliyinin təminində mühüm rol oynayır.
Morfoloji xüsusiyyətləri və tanınma yolları
Poliporus göbələklərinin ən səciyyəvi xüsusiyyəti onların şlyapalı və ayaqlı struktura malik olmasıdır. Şlyapa (kapaq) dairəvi, yarımdairəvi və ya böyrəkkimidir, səthi bir qədər kobud, bəzən ləkəli və ya pulcuqlu olur. Şlyapanın alt tərəfində isə lamel deyil, çoxlu xırda məsamələr yerləşir ki, bu məsamələr vasitəsilə sporlar yayılır.
Göbələyin ayağı bərk, tez-tez mərkəzdən kənarda yerləşmiş, bəzən isə tam ortada olur. Rəngi sarımtıl, boz, qəhvəyi, bəzən də demək olar ki, ağ ola bilər. Səthində yaşa və mühitə görə dəyişən qırçınlar, pullar və zolaqlar müşahidə edilə bilər.
Cədvəl: Poliporus göbələyinin əsas morfoloji xüsusiyyətləri
| Xüsusiyyət | Təsviri |
|---|---|
| Şlyapa | Dairəvi, yarımdairəvi, böyrəkkimidir; səthi kobud |
| Məsamələr | Alt səthdə, lamellər əvəzinə, sıx xırda məsamələr |
| Ayaq | Bərk, mərkəzdə və ya kənarda, rəngi sarımtıl–qəhvəyi |
| Rəng | Ağdan qəhvəyi və boz rəngədək |
| Qoxu və dad | Bəzi növlərdə xüsusi kəskin və ya torpaq qoxusu |
| İntibah dövrü | Yazdan payıza kimi, bəzi növlər ilin bütün fəsilləri |
Poliporus növləri və onların yayılması
Poliporus cinsinə aid göbələklər bütün dünyada yayılmışdır. Onlar əsasən meşə və ya park zonalarında, ölü və ya zəif ağaclarda bitir. Azərbaycanda daha çox rast gəlinən növlər Polyporus squamosus (pullu poliporus), Polyporus umbellatus (şərikli poliporus) və Polyporus brumalis-dir. Bu göbələklər əsasən palıd, fıstıq, qovaq, ağcaqayın, söyüd və qoz ağaclarının köhnə kötüklərində, bəzən isə canlı gövdələrində bitir.
Hər bir Poliporus növünün ekoloji funksiyası fərqlidir. Onlar meşədə ölü odunun tez parçalanmasına, torpağın bioloji aktivliyinin artmasına və təbii ekosistemin balansının qorunmasına kömək edir.
Maraq üçün qeyd edək ki, Poliporus umbellatus qədim Şərq təbabətində ən çox istifadə olunan və dərman xüsusiyyətləri ilə seçilən növdür. Poliporus squamosus isə daha çox Avropa və Qafqazda yayılıb, gözəl görünüşü və özünəməxsus strukturu ilə fərqlənir.
Biokimyəvi tərkibi və sağlamlıq üçün əhəmiyyəti
Poliporus göbələkləri müxtəlif bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Onların tərkibində polisaxaridlər, beta-qlükanlar, triterpenoidlər, ergosterol, mannitol, minerallar (kalium, kalsium, maqnezium), aminturşular, zülallar, C və B qrupu vitaminləri, orqanik turşular aşkar olunub. Beta-qlükanlar xüsusilə immunitetə təsir edən, xərçəng əleyhinə və antimikrobial xüsusiyyətləri ilə tanınır.
Müasir elmi araşdırmalar göstərir ki, Poliporus göbələyinin ekstraktları immunomodulyator, sidikqovucu, antiallergik, ödemə qarşı və detoks təsirə malikdir. Xüsusilə Çin və Yaponiya təbabətində böyrək və sidik yolları problemlərinin, ödemlərin, immun çatışmazlığının, xroniki yorğunluğun müalicəsində istifadə olunur.
Bir çox Poliporus növünün xərçəng hüceyrələrinin inkişafını ləngitdiyi, orqanizmin toksinlərdən təmizlənməsini sürətləndirdiyi və iltihab əleyhinə təsir göstərdiyi sübut olunub.
Poliporus göbələyinin ənənəvi və müasir istifadə sahələri
Poliporus göbələyi həm qida, həm də təbabətdə geniş istifadə olunur. Azərbaycanda və dünyanın bir çox ölkəsində bəzi Poliporus növləri yeməli hesab olunur. Onların tərkibində yüksək keyfiyyətli zülal və minerallar olduğu üçün həm çorbalarda, həm də qızartmalarda istifadə edilir.
Ənənəvi Şərq təbabətində Poliporus göbələyi qurudulmuş formada, çay, toz və ya ekstrakt kimi istifadə olunur. Müasir fitoterapiyada Poliporus preparatları immunitet gücləndirici, ödem əleyhinə, antibakterial və antioksidant vasitə kimi qəbul edilir. Biotexnologiya və farmakologiyada isə göbələyin bioaktiv komponentləri əsasında müxtəlif dərman preparatları hazırlanır.
Cədvəl: Poliporus göbələyinin əsas istifadə sahələri
| İstifadə sahəsi | Təsviri |
|---|---|
| Qida | Yeməli növləri qızartma, şorba, güveç üçün uyğundur |
| Təbabət | Ekstraktlar, toz, çay, məcun, dərman preparatları |
| Biotexnologiya | Beta-qlükanlar və digər bioaktiv maddələrin çıxarılması |
| Ekologiya | Torpaq münbitliyinin artırılması, ağacların təmizlənməsi |
Ekoloji və kənd təsərrüfatında rolu
Poliporus göbələkləri ekosistemdə ölü ağac materiallarının parçalanmasında, üzvi maddələrin dövriyyəsində aparıcı rol oynayır. Onlar ağacın sellüloz və lignin qatlarını parçalayır, torpağın qida maddələri ilə zənginləşməsini təmin edir. Bu proses torpağın münbitliyinin və meşə sağlamlığının saxlanmasına xidmət edir.
Kənd təsərrüfatında Poliporus və digər poliporlar ağacların və meyvə bağlarının zərərvericiləri hesab olunsa da, onların ekoloji balans üçün əvəzsiz rolu var. Göbələklər ölü və xəstə ağacları parçalayır, yeni nəsil ağacların inkişafı üçün şərait yaradır.
Azərbaycanda Poliporus göbələkləri
Azərbaycan meşə və dağlıq ərazilərində müxtəlif Poliporus növləri yayılıb. Bu göbələklərin toplanması üçün ən əlverişli vaxt yazın sonu, yay və payız aylarıdır. Poliporusların yığılması zamanı yalnız yaşlı və ölü ağaclarda bitən nümunələrin seçilməsi tövsiyə olunur. Gənc və sağlam ağaclara zərər verməmək vacibdir.
Poliporus göbələkləri təzə halda tez xarab olur, buna görə də adətən qurudularaq və ya konservləşdirilərək saxlanılır.
Poliporus göbələyindən istifadə zamanı ehtiyat tədbirləri
Bütün göbələklərdə olduğu kimi, Poliporus növlərinin də yeyilməsi və ya dərman kimi istifadəsi zamanı mütləq peşəkar məsləhəti alınmalıdır. Çünki bəzi Poliporus növləri və ya onlara bənzər göbələklər zəhərli ola bilər. Tərkibində allergen maddələr olan növlərə qarşı həssas insanlarda allergik reaksiyalar, mədə-bağırsaq pozğunluqları yarana bilər.
Yalnız dəqiq müəyyən edilmiş, yeməli Poliporus növlərindən istifadə etmək məsləhət görülür. Hər il göbələk zəhərlənmələri hadisələrinin artmasının əsas səbəbi səhv növ seçimi və yabanı göbələklərin düzgün tanınmamasıdır.
Poliporus göbələyi ilə bağlı maraqlı faktlar
- Poliporus umbellatusun bəzi nümunələri bir neçə kiloqram çəkiyə qədər böyüyə bilər.
- Antik dövrdə Poliporus göbələklərindən yara və yanıqların müalicəsində istifadə olunub.
- Poliporus squamosus Avropada “Qaval göbələyi” adı ilə tanınır və xüsusi dadına görə gurme mətbəxlərdə istifadə edilir.
- Poliporusların tərkibindəki polisaxaridlər müasir immunoloji preparatların yaradılmasında mühüm rol oynayır.
Poliporus göbələyi təbiətin nadir və çoxşaxəli canlılarından biridir. Onun ekoloji, dərman və qida baxımından əhəmiyyəti həm elmi, həm də praktiki baxımdan dəyərlidir. Poliporus göbələklərinin biomüxtəlifliyin qorunmasında, insan sağlamlığında, kənd təsərrüfatında və farmakologiyada rolu gələcək nəsillər üçün də tədqiqat və tətbiq perspektivləri açır. Hər bir insan təbiətdə göbələk toplayarkən düzgün biliklərə yiyələnməli, ekoloji balansın qorunmasına töhfə verməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Poliporus göbələyi Polyporaceae fəsiləsinə aid, şlyapalı və məsaməli quruluşlu, əsasən meşələrdə, ölü və ya zəif ağacların üzərində bitən, çoxsaylı növləri olan faydalı göbələk cinsidir.
Ən çox rast gəlinən növləri Polyporus umbellatus, Polyporus squamosus, Polyporus brumalis, Polyporus tuberaster və Polyporus alveolaris-dir.
Meşə ekosistemində ölü ağac materiallarının sürətli parçalanmasını təmin edir, torpağın münbitliyini artırır və üzvi maddələrin dövriyyəsində mühüm rol oynayır.
Qida kimi, ənənəvi və müasir təbabətdə, biotexnologiyada və ekoloji layihələrdə geniş istifadə edilir.
Tərkibində polisaxaridlər, beta-qlükanlar, triterpenoidlər, vitaminlər, minerallar və antioksidantlar kimi bir çox bioloji aktiv maddələr var.
İmmunitet gücləndirici, ödem əleyhinə, antibakterial, antioksidant və detoks təsirləri elmi tədqiqatlarla sübut olunub.
Yalnız təcrübəli insanlar tərəfindən, yaşlı və ölü ağaclarda bitən nümunələr seçilməli, təzə halda tez xarab olduğu üçün əsasən qurudularaq saxlanılır.
Xeyr, yalnız müəyyən növlər təhlükəsiz və faydalıdır; bəziləri zəhərli və ya allergiya yarada biləcək xüsusiyyətə malikdir.
Ölü və xəstə ağacların təmizlənməsində, təbii balansın qorunmasında, yeni nəsil bitkilərin inkişafı üçün şərait yaradılmasında vacib rol oynayır.
Bəzi növləri zəhərli ola bilər, yanlış növ seçimi allergik və ya toksik reaksiyalara səbəb ola bilər; həmişə mütəxəssis məsləhəti ilə istifadə olunmalıdır.
