Qəvi : Mənası, Semantikası,Folklorda Yeri

Qəvi sözü Azərbaycan dilində ən qədimdən işlədilən, zəngin məna qatına malik olan leksik vahidlərdən biridir. Bu söz, həm gündəlik, həm ədəbi, həm də elmi mətnlərdə istifadə olunduğu üçün, təkcə bir məna ilə kifayətlənmir, bir çox semantik çalarda tətbiq olunur. Onun fonetik quruluşu, mənşəyi, sinonim və antonimləri, eləcə də klassik və çağdaş ədəbiyyatda işlənmə halları, qəvi sözünün Azərbaycan dili və mədəniyyəti üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Qəvi anlayışı güc, möhkəmlik, dayanıqlılıq, əzm, iradə kimi xüsusiyyətləri özündə cəmləyir.

Qəvi sözünün əsas mənası və semantikası

Qəvi sözünün ilkin və əsas mənası “güclü”, “qüvvətli”, “möhkəm”, “dəyanətli”, “dayanıqlı” deməkdir. Bu söz istər insan, istərsə də əşya və ya təbiət hadisələri haqqında işlədilə bilər. Qəvi insan – fiziki və ya ruhi cəhətdən güclü, iradəli, sarsılmaz biri kimi təqdim edilir. Qəvi obyekt isə (məsələn, qəvi divar) dayanıqlı, tez dağılmayan, bərk deməkdir. Qəvi sözü bəzən müsbət mənada, bəzən isə ifrat güc və sərtlik anlamı ilə də işlədilə bilər.

Etimologiyası və tarixi

Qəvi sözünün mənşəyi ərəb dilinə gedib çıxır. Ərəb dilində “qaviyy” (قويّ) kökündən gəlir və güc, qüvvət, möhkəmlik, dözümlülük mənalarını bildirir. Azərbaycan dilinə ərəb-fars təsiri dövründə keçmiş, zamanla bədii və elmi dillərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Klassik Azərbaycan poeziyasının nümunələrində, dini-fəlsəfi mətnlərdə və xalq ədəbiyyatında qəvi sözünə tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə Sufi poeziyasında qəvi həm Allahın sifəti, həm də ideal insan obrazının bir göstəricisi kimi işlədilir.

Ədəbiyyat və folklorda qəvi

Azərbaycan klassik poeziyasında qəvi sözü qəhrəman obrazların təsvirində, insan xarakterinin möhkəmliyini, iradəsini və dözümlülüyünü ifadə etmək üçün geniş istifadə olunub. Füzuli, Nəsimi, Xətai, Vaqif kimi şairlərin əsərlərində qəvi sözünə həm birbaşa, həm də məcazi mənalarda rast gəlmək mümkündür. Folklor nümunələrində, xüsusən də atalar sözlərində və xalq nağıllarında qəvi insan daim mübariz, sarsılmaz, qəhrəman kimi təqdim edilir. “Qəvi kişinin sözü, özü kimi möhkəmdir”, “Qəvi insan sınaqdan qorxmaz” kimi ifadələr xalq arasında geniş yayılıb.

Qəvi sözünün frazeoloji birləşmələri

Qəvi sözü Azərbaycan dilinin frazeologiyasında da özünəməxsus yer tutur. Məsələn, “qəvi olmaq” – dözümlü, möhkəm olmaq, “qəvi ürək” – cəsarətli, qorxmaz, “qəvi iradə” – sarsılmaz əzm və prinsipiallıq, “qəvi dayaq” – etibar edilən, güvənilən insan və ya qüvvə. Bu birləşmələr ədəbi-bədii dildə və gündəlik nitqdə insanın və ya hadisənin gücünü, möhkəmliyini, sabitliyini təsvir etmək üçün istifadə edilir.

Qəvi sözünün sinonim və antonimləri

Qəvi sözünün əsas sinonimləri bunlardır: qüvvətli, güclü, möhkəm, dəyanətli, dözümlü, iradəli, bərk, səbirli, dayanıqlı, sarsılmaz, mətin. Hər sinonim müəyyən kontekstdə qəvi sözünü əvəz edə bilər. Antonimləri isə zəif, gücsüz, kövrək, iradəsiz, sarsaq, tez sınan kimi sözlərdir.

Qəvi sözünün dialekt və şivələrdə işlənməsi

Azərbaycanın bəzi bölgə şivələrində qəvi sözü “qavi”, “gəvi” kimi tələffüz olunur. Həmçinin bəzi bölgələrdə qəvi yerinə “bərk”, “qatı”, “bətər” və s. ifadələr də istifadə olunur. Şivə və dialektlərdə sözün məna yükü və istifadə formaları dəyişməsə də, fonetik fərqlər müşahidə olunur.

Qəvi sözünün dini və fəlsəfi kontekstdə işlənməsi

Dini mənbələrdə qəvi Allahın sifətlərindən biri kimi qeyd olunur: “əl-Qəvi” – ən qüvvətli, hər şeyə gücü çatan. Qurani-Kərimdə və İslam irfanında bu söz, təkcə fiziki güc yox, həm də əxlaqi, mənəvi və metafizik qüdrət mənasında işlədilir. Fəlsəfi mətnlərdə qəvi insan – möhkəm xarakterə malik, prinsipial, hər çətinliyə tab gətirən bir obraz kimi nəzərdən keçirilir.

Qəvi sözünün müasir Azərbaycan dilində yeri

Hazırda qəvi sözü ədəbi dildə, publisistik yazılarda və bədii nəsrdə istifadə olunur. Danışıq dilində isə daha çox sinonimlər – güclü, möhkəm, qüvvətli, bərk və s. istifadə edilir. Bununla belə, qəvi sözü dilimizin bədii-estetik qatını zənginləşdirir, klassik irslə çağdaş dildə körpü yaradır.

Digər dillərdə qəvi sözünün qarşılığı

Qəvi sözünün rus dilində qarşılığı “крепкий”, “сильный”, “стойкий”, ingilis dilində “strong”, “powerful”, “firm”, “resilient” kimi sözlərdir. Bu, sözün həm fiziki, həm mənəvi, həm də sosial güc və dayanıqlılıq anlamında istifadə olunduğunu göstərir.

Qəvi sözü Azərbaycan dilinin dərin qatlarında kök salmış, çoxsaylı məna çalarlarına malik, zəngin tarixi və bədii dəyəri olan bir leksik vahiddir. Onun həm klassik, həm də çağdaş dilimizdə istifadə edilməsi, xalqın güc, dözümlülük, əzm və sarsılmazlıq kimi ali insani dəyərlərinə nə qədər önəm verdiyinin göstəricisidir. Qəvi sözü ilə bağlı zəngin frazeologiya, atalar sözü, bədii və publisistik nümunələr, onun Azərbaycan dili və mədəniyyəti üçün əhəmiyyətini daha da artırır. Qəvi, hər bir dövrdə insanı daha güclü, iradəli və prinsipial olmağa ruhlandıran, dilimizin obrazlılığını və bədii dərinliyini artıran unikal bir anlayışdır.

Ən Çox Verilən Suallar