Aşıq Havaları : Musiqi Strukturu, Bölgələrə Görə Fərqləri

Azərbaycanın zəngin musiqi və poeziya irsində aşıq sənəti bənzərsiz bir yer tutur. Aşıq sənəti həm sözün, həm də musiqinin gücünü özündə birləşdirərək əsrlər boyu xalqımızın yaddaşında silinməz iz buraxıb. Bu sənətin ən fərqli və özünəməxsus tərəflərindən biri isə aşıq havalarıdır. Aşıq havaları, aşıqların sazda ifa etdiyi, sözlə və musiqi ilə xalqın dərdini, sevincini, arzusunu ifadə etdiyi unikal musiqi nümunələridir. Onlar xalqımızın ən qədim və müqəddəs ənənələrini, həyat fəlsəfəsini, mənəviyyatını, milli yaddaşını yaşadan, gələcək nəsillərə ötürən mənəvi sərvət kimi formalaşıb. Hər bir aşıq havası milli musiqimizin dərin köklərindən qidalanır, poeziya ilə musiqinin ahəngində ruhu oxşayır və aşıq məclislərinin ayrılmaz hissəsi kimi xalq arasında geniş yayılıb.

Aşıq havalarının mahiyyətini, yaranma tarixini, funksiyalarını, formalarını, növlərini və Azərbaycan musiqisində tutduğu yeri anlamaq üçün bu mövzuda geniş tədqiqat aparmaq vacibdir. Müasir dövrdə də aşıq havaları Azərbaycan xalqının mənəvi həyatında və milli kimliyində mühüm rol oynayır.

Aşıq havalarının mənşəyi və tarixi kökləri

Aşıq havaları əsrlərlə formalaşan, müxtəlif ictimai-tarixi dövrlərin, etnoqrafik mühitlərin təsiri ilə zənginləşən milli musiqi janrıdır. Onların mənşəyi Azərbaycan türklərinin qədim dastan və mifoloji dünyagörüşünə, xalq nəğmələrinə, mərasim və ayin musiqisinə əsaslanır. Qədim türk-səlcuq və oğuz tayfalarının yaşayış tərzi, onların musiqi alətləri, aşıq sənətinin ilkin nümunələri, dastançılıq və ozanlıq ənənəsi aşıq havalarının yaranmasına təkan verib.

Tarixi mənbələrə görə, aşıq havaları artıq XI-XII əsrlərdə formalaşmağa başlayıb. Əski dövrlərdə ozan və baxşı adlanan saz və söz ustaları böyük mərasimlərdə, el şənliklərində, toylarda, xalq yığıncaqlarında bu havaları ifa ediblər. Zaman keçdikcə, havalar şifahi ənənədən yazılı ənənəyə keçib, klassik aşıq poeziyasının inkişafı ilə daha da zənginləşib və geniş əraziyə yayılıb. XVI-XVIII əsrlərdə Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, XIX-XX əsrlərdə Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı, XX əsrdə Aşıq Şəmşir və digər ustadlar aşıq havalarının ən yaxşı nümunələrini yaradıb və qoruyub saxlayıblar.

Aşıq havalarının musiqi-strukturu və quruluş xüsusiyyətləri

Aşıq havalarının əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onların musiqi-strukturunun və ritmik quruluşunun milli xüsusiyyətləri qorumasıdır. Aşıq havaları əsasən saz alətində, nadir hallarda isə digər milli musiqi alətlərində ifa olunur. Sazın səsi, tembri və melodik imkanları havaların poetik mətnləri ilə vəhdət təşkil edir. Hər bir aşıq havasının özünəməxsus ritmik forması, melodik cizgiləri, ölçü və ritm quruluşu vardır. Onlar əsasən 2/4, 6/8 və 3/4 ölçülü olur, bəzi havalarda isə qeyri-bərabər ölçülər də istifadə edilir.

Aşıq havaları melodik və ritmik baxımdan çoxşaxəlidir: bəzi havalar lirik və sakit tonda, bəziləri isə canlı və dinamik xarakter daşıyır. Havalar adətən bir neçə bölmədən ibarət olur və hər bölmədə müəyyən motivlər, bədii təsvir və musiqi frazaları öz əksini tapır. Şeirin ritmik quruluşu və heca vəzninin özəllikləri musiqinin ahənginə uyğunlaşdırılır.

Aşıq havalarının növləri və bölgələrə görə fərqləri

Azərbaycan aşıq havaları müxtəlif bölgələrdə fərqli adlarla və musiqi xüsusiyyətləri ilə tanınır. Bu havalar coğrafi mühitin, etnik ənənələrin, yerli musiqi məktəblərinin təsiri ilə özünəməxsus xarakter daşıyır. Ümumiyyətlə, aşıq havalarını aşağıdakı əsas növlərə ayırmaq olar:

• Gözəlləmələr: Lirik və poetik məzmunlu, əsasən sevgi, təbiət və insan duyğularına həsr olunmuş havalardır.
• Qoşma havaları: Möhkəm ritmik quruluşa malik, aşıq poeziyasının klassik forması olan qoşmalar üçün nəzərdə tutulan havalardır.
• Dastan havaları: Əfsanə, qəhrəmanlıq, tarixi və xalq dastanlarının ifası üçün istifadə olunan, daha geniş və epik xarakterli havalardır.
• Deyişmə və Ustadnamə havaları: İki və ya daha çox aşıq arasında sənət müsabiqəsi, sual-cavab formasında ifa olunan, məna və bədii təsir baxımından dərin olan havalardır.
• Zərbi havalar: Rəqs və mərasimlər üçün, daha canlı, tempolu və ritmik xüsusiyyətlərə malik musiqi parçalarıdır.

Bölgələrə görə isə Borçalı, Qazax, Gəncəbasar, Qarabağ, Qərbi Azərbaycan, Göyçə, Tovuz, Şirvan, Gədəbəy kimi aşıq məktəbləri özünəməxsus havaları ilə seçilir. Hər bölgədə melodik, ritmik, ifa və məzmun baxımından fərqli havalar yaranıb və inkişaf edib.

Aşıq havalarının əsas funksiyaları və ictimai rolu

Aşıq havaları Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında və mənəvi dünyasında xüsusi rol oynayır. Onların funksiyaları çoxşaxəlidir:

• Mərasim və şənliklərdə: Toy, nişan, sünnət, yas, ad günü kimi mərasimlərdə aşıq havaları ifa olunur, bu da həmin tədbirin mənəvi-ruhi atmosferini zənginləşdirir.
• El məclislərində: Xalqın bir araya gəldiyi məclislərdə, yaylaq və qışlaq gecələrində, məhəllə yığıncaqlarında aşıq havaları həm əyləncə, həm maarifləndirici funksiya daşıyır.
• Didaktik və tərbiyəvi məqsədlə: Ustadnamələr və deyişmələr vasitəsilə aşıqlar xalqın mənəvi dünyasını, əxlaqi prinsiplərini, milli-mənəvi dəyərləri aşılayır.
• Milli yaddaşın qorunmasında: Dastan və əfsanə havaları xalqın tarixini, qəhrəmanlıq ənənələrini, sosial-siyasi yaddaşını gələcək nəsillərə çatdırır.
• Sosial və bədii tənqidin ifadəsi: Bəzi aşıq havalarında xalqın sosial problemləri, ictimai ziddiyyətlər, gündəlik məişət və əmək məsələləri bədii şəkildə tənqid olunur.

Aşıq havalarının poeziya ilə vəhdəti

Aşıq havalarının əsas üstünlüyü onların sözlə musiqinin vəhdətində meydana gəlməsidir. Hər bir hava mütləq poetik mətnlə müşayiət olunur. Aşıq poeziyasının heca vəzni, ahəngi, rədif və qafiyə sistemi havaların melodik quruluşu ilə birləşir. Bu vəhdət aşıq sənətində dərin emosional təsir, bədii dolğunluq və ruhi zənginlik yaradır.

Şeirin məzmunu, ideyası və emosional yükü musiqi vasitəsilə daha təsirli və mənalı olur. Aşıq havalarında poetik mətnin hər bir sözü, bədii təsviri musiqi ilə ahəngdar şəkildə qovuşur. Bu, həm ifaçının, həm də dinləyicinin hisslərinə güclü təsir göstərir.

İfaçılıq ənənələri və saz ifası

Aşıq havalarının ifası xüsusi sənətkarlıq və ustalıq tələb edir. Hər bir aşıq özünəməxsus ifa tərzi, vokal texnikası, sazda barmaq oyunları və musiqi hissiyyatı ilə fərqlənir. Havaların klassik formaları olsa da, hər ustad aşıq onları öz yaradıcılıq imkanlarına uyğun improvizə edir. Sazın simləri üzərində bəzəkli və melodik keçidlər, ritmik dəyişikliklər, səsin tembri və temrini aşıq havalarının gözəlliyini daha da artırır.

Aşıq havalarının ifasında saz alətinin müxtəlif növlərindən (divan sazı, bağlama, bozuk saz və s.) istifadə olunur. Bəzən başqa musiqi alətləri də havalara müşayiət üçün cəlb edilir, amma əsas yük sazın üzərinə düşür. Ustad aşıqların ifasında həm klassik, həm də müasir improvizasiya imkanları genişdir.

Aşıq havalarının növlərinə aid ən məşhur nümunələr

Azərbaycan aşıq sənətində onlarla məşhur aşıq havası mövcuddur. Bəzi tanınmış və geniş yayılmış havalara aşağıdakılar daxildir:

• Gözəlləmə
• Qurbanı
• Təbrizim
• Arazbarı
• Cəngi
• Çoban bayatısı
• Yanıq Kərəm
• Heydəri
• Divani
• Aşıq Şəmşirin havası
• Koroğlu havası
• Göyçə və Qazax havaları

Hər bir aşıq havası öz melodiyası, ritmi, poeziya və məzmunu ilə fərqlənir. Onlar həm aşıq məclislərində, həm də müasir musiqi tədbirlərində tez-tez ifa edilir və xalq tərəfindən sevilir.

Aşıq havalarının qorunması və müasir dövrdə rolu

Müasir dövrdə aşıq havalarının qorunması, yeni nəsillərə ötürülməsi, tədris və tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət və qeyri-dövlət qurumları, musiqi məktəbləri, folklor tədqiqatçıları bu sahədə mühüm işlər görürlər. Aşıq havalarının notlaşdırılması, səsyazmaların toplanması, ifaçılıq ənənələrinin müasir texnologiyalarla yayılması onların milli irs kimi saxlanmasına şərait yaradır.

Aşıq festivalları, müsabiqələr, beynəlxalq tədbirlər, eləcə də televiziya və radio proqramlarında bu havaların mütəmadi olaraq səslənməsi onların aktual və canlı sənət nümunəsi olaraq yaşamasına imkan verir.

Aşıq havalarının Azərbaycan milli musiqisində yeri

Aşıq havaları Azərbaycan musiqisinin ən qədim və vacib qatlarından biridir. Onlar muğam, xalq mahnısı, təsnif və digər musiqi janrları ilə vəhdət təşkil edir. Aşıq havalarının melodik və ritmik imkanları bəstəkar musiqisinə də təsir göstərib, bir çox klassik və müasir Azərbaycan bəstəkarı öz əsərlərində aşıq havalarından ilham alıblar.

Bu havalar həm musiqi, həm də poeziya baxımından milli kimliyin, xalq yaddaşının, mədəni irsin simvolu kimi hər zaman aktualdır. Azərbaycan xalqının mənəvi varlığını, milli dəyərlərini, estetik zövqünü yaşadan aşıq havaları həm də beynəlxalq aləmdə Azərbaycan musiqisinin təqdimatında mühüm rol oynayır.

Aşıq havaları Azərbaycan musiqisinin və poeziyasının canlı, bənzərsiz və dərin köklərə malik incilərindəndir. Onların yaranması, inkişafı, musiqi və poeziya vəhdətində əks olunması xalqımızın mənəvi dünyasının, milli kimliyinin, mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir. Hər bir aşıq havası bir tarix, bir həyat fəlsəfəsi, bir ruh dünyasıdır və bu zəngin ənənənin qorunması, gələcək nəsillərə ötürülməsi hər bir azərbaycanlının mənəvi borcudur.

Ən Çox Verilən Suallar