Azərbaycanın şimal‐şərq silsiləsinin qucaq açdığı Xaçmaz rayonu son illər turizm xəritəsində tez‐tez dillənir, amma Muğançay sahilində kölgəyə çəkilmiş Qacar Zeyid kəndi hələ də kütləvi marşrutlara düşməyən sirləri qoruyur. Quba dağaylaqlarına çıxan yolun düzənlik hissəsində yerləşən bu yaşayış məntəqəsi həm tarixi qatlarda, həm də təbiət landşaftında rəngarəng mozaika yaradır. Kəndin adında “Qacar” komponenti XVII əsrdə bölgədə möhkəmlənən qacar tayfaqruplarının izinə işarədir; “Zeyid” isə ərəb mənşəli şəxsi ad olub, ilk məskun ailənin soy nişanəsi kimi yadda qalıb. Ən qədim qəbirdaşlar üzərindəki kufi üslublu naxışlar orta əsr ticarət karvanlarının bu ərazidən keçdiyini, kəndin isə karvansara funksiyasını daşıdığını göstərir. Sovet dövründə Şollar kanalı ilə suvarılan torpaqlar pambıq, qarğıdalı və günəbaxan tarlalarına çevrildi, kolxoz sistemi kəndin demoqrafik xəritəsini dəyişdi, lakin ailə bağlarının qırılmazlığı etnik koloritin itməsinə imkan vermədi. Əhali sayı rəsmi statistikada təxminən 1 500 olaraq göstərilsə də, yay mövsümündə Rusiyada çalışan miqrantlar geri dönəndə bu rəqəm üçdə bir artır. Kənd mərkəzindəki 1928‐ci il inşalı daş məktəb binası balaca maarif qalasıdır; burada şagirdlər dördüncü sinfə qədər təhsil alır, yuxarı siniflər isə Xaçmaz şəhərinə avtobusla gedir. Son illər kənddə “smart‐ferma” pilot layihəsi çərçivəsində damcılı suvarma sistemi qurulub, nəsillərdən bəri davam edən bostançılıq elmi əsaslı məhsuldarlığa qədəm qoyur. Qacar Zeyiddə axşam üstü Muğançayın pərdəlığa bənzər çəmənliyində al zolağa boyanan səma, müasir sərhədlərdə min illik sakinlik təəssüratı yaradır. Hər il sentyabrın ortasında keçirilən “Nar və Qoz Yarmarkası” isə kəndin folklorunu, kulinariyasını və iqtisadi potensialını bir səhnəyə gətirir. Bu səbəbdən Qacar Zeyid həm tədqiqatçılar, həm də təbiəti hiss edərək kütləvi turizmin səs‐küysündən uzaq qalmaq istəyən yolçular üçün tapılmamış incidir.
Tarixi mənşə və etnonimlərin izahı
Qacar Zeyid orta əsr mənbələrində “Zeydi‐Qacar” kimi qeyd olunur və bu nomenklatur iki tayfanın qovuşmasını ehtiva edir. Qacarlar İran hökmdar sülaləsi kimi tanınsa da, Şirvan bölgəsinə əsrlər öncə qışlaq‐yaylaq sistemi ilə köç edən oğuz tayfa qolunun qalıqları idi. Ərəb mənşəli “Zeyd” antropotoponimi isə İslam eramızının ilk əsrlərində bu ərazilərdə missionerlik fəaliyyəti göstərən seyid nəslinin izi hesab olunur.
Arxeoloji qurumlar Muğançay kənarında aşkarladıqları çərçivə qəbiristanlıqlarında kufi yazılı başdaşlarını VII–IX əsrə datasiya edir. Səfəvi dönəmində kəndin karvan yoluna düşməsi Xəzər sahili ilə Dərbənd arasındakı ipek ticarətinin təhlüksizliyi üçün mühüm olub. Qacar Zeyid 1722‐ci il rus yürüşündə gediş‐gəliş məntəqəsi olmuş, kəndin qocaları hələ də “Rus yolunun” legendasını nəsildən‐nəslə ötürür.
Coğrafi mövqeyi və təbii landşaft
Kənd Xaçmaz şəhərindən 18 kilometr cənub‐qərbdə, Muğançayın sol sahil terraslarında yerləşir; dəniz səviyyəsindən hündürlük cəmi 52 metrdir. Qusar maili düzənliklərinin bu hissəsi sarı‐torpaq və qara‐torpaq qarışığından ibarətdir, buna görə də bostan bitkiləri və taxıl üçün münbitlik yaradır.
İqlim yarı rütubətli subtropikdir; illik yağıntı 650 millimetr, orta temperatur yanvarda +1 °C, iyulda +27 °C təşkil edir. Yaz axarlarında Muğançay sel suları ilə dolur, kənd əhalisi bu vaxt balıq ovu və örüş otarmaq üçün çay vadisindən aktiv istifadə edir. Kəndin şimal‐şərqindəki meşə zolağında palıd, qızılağac, dağdağan və yabanı nar kolluqları bərabər paylanıb.
Demoqrafik quruluş və sosial struktur
Qacar Zeyiddə ailə tərkibi əsasən geniş ailə formatındadır; üç nəslin bir dam altında yaşaması hələ də normal qəbul edilir. Rəsmi qeydiyyatda təxminən 1 500 sakin var, lakin mövsümi miqrasiya kənddə insan axınını dinamik saxlayır. Əhali etnik baxımdan azərbaycanlılardan ibarətdir, lakin qubalı ləzgilərlə qarışıq nikahlar da rast gəlinir.
Kənd məscidi 1890‐cı il tikintisidir və dini‐mədəni həyatın mərkəzidir; imamın təşəbbüsü ilə “Qurani‐Kərim” kursları fəaliyyət göstərir. Məktəb, tibb məntəqəsi, poçt bölməsi, iki ərzaq mağazası və kombayn deposu sosial infrastrukturun bütöv xəritəsini təşkil edir. Səhiyyə xidməti hər həftə Xaçmaz Mərkəzi Xəstəxanasından ezam olunan feldşer‐akuşer briqadası ilə dəstəklənir.
İqtisadi fəaliyyət və gəlir mənbələri
Ənənəvi gəlir sahəsi bostançılıqdır; xiyar, pomidor, bibər və badımcan məhsulları Xaçmaz bazarında “Qacar tərəvəzi” etiketi ilə fərqləndirilir. 2021‐ci ildən damcılı suvarma sistemi tətbiq edilən 42 hektarlıq təsərrüfat hektar başına məhsuldarlığı 28 faiz artırıb.
İkinci mühüm istiqamət meyvə bağçılığıdır; armud, şaftalı və yabanı gavalı sortları üzərinə peyvəndlənmiş intensiv bağlar ixrac bazarına yönəldilib. Aqroturizm təşəbbüsü olaraq dörd ailə qonaq evi açıb və yay mövsümündə şəhər sakinləri üçün “kənd həyatı” paketləri təklif edir. Pambıqçılıq sovet dövrünün əsas gəlir sahəsi olsa da, indi cəmi 15 hektarda sınaq məqsədilə bərpa edilib.
Mədəni irs və folklor ənənələri
Kənd toylarında ifa olunan “Qacar havası” adət musiqisi iki zurna, bir balaban və nağara ansamblı ilə səslənir. Yallı rəqsinin “düz aşırı” variantı burada özünəməxsus tempdə dirijorluq etmədən icra olunur. Novruz tonqalı gün batan kimi deyil, ay doğanda tullanılır, gənclər tonqal ətrafında “dörd tay” mahnısını oxuyur.
Uşaqlar arasında “yeddi daş” oyunu Muğançay sahilində daş bolluğuna görə hələ də populyardır. Qadınlar payızda “Qovut gecəsi” adlandırılan mərasimdə buğda qovrması hazırlayır və müqəddəs ocaqda dua oxuyur. Kəndin yarandığı tarixi təmsil edən “Seyid Zeyd” pirinin həyətində il boyu adaq niyyəti ilə şam yandıran ziyarətçilər olur.
Təhsil və maarifçilik
Kənddəki ibtidai‐orta məktəb 1928‐ci ildə Qafqaz fabrikaları üçün daş kərpic istehsal edən ustaların öhdəliyi ilə ucaldılıb. Hazırda 150 şagird iki növbədə təhsil alır; yuxarı siniflər Xaçmaz şəhər 6 nömrəli liseyinə gedir. Məktəbdə informatika kabineti “Bir Pəncərə” layihəsi çərçivəsində yeni kompüterlərlə təchiz olunub.
Kitabxana fondunun 8 min nüsxəsi var; burada etnoqrafik ekspozisiya üçün ayrılmış guşədə qədim toxuculuq alətləri, zurna və ibrik eksponatları saxlanır. 2024‐cü ildə “STEAM klubu” açılıb, kənd gəncləri robototexnika layihələri ilə region olimpiadalarında iştirak edir. Maarif dərnəkləri yay tətilində “Texno‐yay” düşərgəsi təşkil edib azyaşlılara 3D model dizaynı öyrədir.
İnfrastruktur və ekoloji təşəbbüslər
Kənd yolunun 8 kilometrlik hissəsi 2019‐cu ildə təmir edilib, asfalt örtük Xaçmaz‐Quba magistralına birbaşa çıxış verir. İçməli su Şollar kəmərindən gəlir, lakin yayda təzyiq azaldığından ehtiyat su anbarı əlavə edilib. Elektrik şəbəkəsi 2022‐ci ildə yenilənib və 63 kVt gücündə transformator quraşdırılıb, beləliklə gərginlik dalğalanmaları aradan qaldırılıb.
Ekoloji istiqamətdə “Təmiz sahil” aksiyası hər may ayında könüllüləri Muğançay kənarına toplayır. 500‐dən çox cavan ağac tingi məktəb şagirdlərinin təşəbbüsü ilə əkilib; əsas növlər qovaq, söyüd və çinar seçilib. Bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi üçün pilot konteynerlər quraşdırılıb, plastik butulka və kağız ayrıca toplanır.
| Əhali göstəricisi | Rəsmi rəqəm | Mövsümi artım | Qadın/kişi nisbəti |
|---|---|---|---|
| Ümumi əhali | 1 500 | +30 % (yayda) | 0,94 |
| Orta yaş | 33 | – | – |
| Ali təhsilli | 18 % | – | – |
| Daimi miqrant | 280 | – | 1,2 |
Qacar Zeyid Muğançayın sakit axarı kimi irəliləyən, amma köklərində əsrlərin yeri qaynar kənddir. Tarixi qacar köçlərindən miras qalan etnonim bu yaşayış məntəqəsinin kimliyinə həm pərdə, həm parlaq xaşiyə çəkir. Sovet kolxoz dövründən qalma sosial strukturlar yeni aqroturizm dalğası ilə ahəng tapıb, keçmiş mexanizatorun nəvəsi bu gün damcılı suvarma düyməsini planşetdən idarə edir. Əhali mühafizəkar dəyərləri saxlayarkən texnologiyaya açıq duruş göstərir, nəticədə kənd axarı nə sürətlə, nə də yavaşlıqla müqayisəyə gəlməyən öz ritmini tapır. Məktəb kitabçasından qalxan STEAM layihəsi muğançay sahilinə robot yarışları aparır, eyni zamanda nənənin “Qovut gecəsi” üçün əl dəyirmanını unutdurmur. Kənd yolu yenilənib, amma hələ də axşamlar qatar siqnalı sükutu kəsəndə uşaqlar relslərin yanına qaçır; müasir infrastruktur nostaljiyə mane olmur, onu qoruyur. Sosial həmrəylik ənənəvi nisbətdə güclüdür: biri ev tikəndə bütün qonşular hörgü yerinə kəsək daşıyır, toya çağırılmayan qalmır və kəndin “olmaz”ı məclisin səssiz protokoludur. Ekoloji təşəbbüslər zibil atma mədəniyyətini dəyişir, Muğançay sahili plastikdən təmizləndikcə su hövzəsinin köhnə nərə balığı yerlilərə möcüzə kimi görünür. Turizm axınının addım səsləri hələ zəif eşidilir, bu isə kəndin təbiiliyini qoruyan zaman qapağıdır. İstənilən yolçu alatoran vaxtı kəndə daxil olsa, qırmızı kərpicli məktəb divarına dəyən axşam işığında keçmişlə gələcəyin qovuşduğunu hiss edəcək. Elə bu məqam Qacar Zeyidi xəritədə adi nöqtədən insan yaddaşında unudulmaz təcrübəyə çevirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kənd Azərbaycan Respublikasının Xaçmaz rayonunda, Muğançayın sol sahil terrasında, rayon mərkəzindən təxminən 18 kilometr məsafədədir. Quba‐Xaçmaz magistralı ilə ayrılan asfalt yol kəndə birbaşa çıxış təmin edir. Dəniz səviyyəsindən 52 metr hündürlükdə yerləşən düzənlik relyef yaz‐yay örüş və bostançılıq üçün əlverişlidir. İqlim yarı rütubətli subtropikdir.
“Qacar” toponimi tarixi oğuz tayfa qruplarının adından gəlir və bölgədəki qacarların köç marşrutunu xatırladır. “Zeyid” isə ərəb mənşəli kişilər adının lokal fonetik formasıdır. Birgə işlənmədə Qacar tayfasından çıxmış Zeyd adlı təsisçinin kənd salması ehtimalına işarə edir. Yazılı mənbələrdə “Zeydi‐Qacar” kimi də keçir.
Xaçmaz şəhərindən gündəlik 3 dəfə marşrut mikroavtobus işləyir, yol təqribən 25 dəqiqə çəkir. Şəxsi avtomobillə gələnlər Qusar yol ayrıcından sonra 8 kilometr asfalt zolaqla kəndə çatır. Yaxınlıqda dəmir yolu stansiyası yoxdur; ən yaxın stansiya Xaçmazdadır. Taksi xidmətləri isə əvvəlcədən sifarişlə mümkündür.
Kənddə dörd ailə qonaq evi var, təbii ərzaq, bostan məhsulu və kənd yeməkləri səyahət paketinə daxildir. Muğançay sahilində balıqçılıq, meşə zolağında səhər gəzintisi və payızda “Nar və Qoz Yarmarkası” əsas attraksionlardır. Yerli ustalar misgərlik və toxuculuq dərsi keçir. Aqroturizm paketləri yay aylarında xüsusilə populyardır.
Əsas gəlir sahəsi bostançılıq və meyvə bağçılığıdır, xüsusən pomidor, xiyar, şaftalı və armud istehsalı geniş yayılıb. Son illərdə damcılı suvarma texnologiyası məhsuldarlığı artırıb. İkinci gəlir sahəsi aqroturizm və kiçik ailə qonaq evləridir. Əmək qabiliyyətli kişilərin bir qismi mövsümi tikinti işləri üçün Rusiyaya gedir.
2023‐cü ildə kəndə fiberoptik xətt çəkilib və 30 Mbit/s‐yə qədər sürət təklif edən provayder fəaliyyət göstərir. Mobil rabitə hamısında 4G dəstəyi göstərsə də, meşə zolağı və çay sahilində siqnal zəifləyə bilir. İctimai Wi‐Fi nöqtəsi kənd kitabxanasında mövcuddur. Elektrik fasilələri transformator yeniləndikdən sonra nadir hallarda yaşanır.
Ən məşhur tədbir sentyabrda baş tutan “Nar və Qoz Yarmarkası”dır, yerli məhsullar, folklor ansamblı və yallı rəqsi mövzudur. Novruz tonqalı və “Qovut gecəsi” kimi ənənəvi mərasimlər isə folklor tədqiqatçılarının diqqətini çəkir. Məktəb dərnəkləri STEAM sərgisi təşkil edir. Yayda kənd stadionunda mini-futbol turniri keçirilir.
Kənddə feldşer‐akuşer məntəqəsi var, ilkin tibbi yardım və peyvənd proqramını həyata keçirir. Mürəkkəb hallarda xəstələr Xaçmaz Mərkəzi Xəstəxanasına yönləndirilir; təcili yardım xidməti 20 dəqiqəyə çatır. Ayda bir dəfə şəhərdən stomatoloq səyyar qəbul keçir. Dərman apteki kəndin mərkəzində yerləşir.
2019‐2024 arası torpaq qiyməti hektara görə 3 500 manatdan 5 200 manata yüksəlib, damcılı suvarma xətti çəkilmiş sahələr daha baha satılır. Yaşayış evi üçün torpaq sahəsi orta hesabla sotuna 600–700 manatdır. Köhnə kərpic evlər 30–40 min manata tapılır, yeni tikililər 60 min manatdan başlayır. Turizm potensialı artdıqca qiymətlərin yüksələcəyi proqnozlaşdırılır.
“Təmiz sahil” aksiyası könüllüləri Muğançay boyunca plastik toplanmasına cəlb edir, indiyədək 3 ton tullantı utilizasiya edilib. Məktəb şagirdləri tərəfindən 500 ədəd palıd və çinar tingi əkilib. Bərk məişət tullantıları üçün rəngkodlu konteynerlər qoyulub, plastik və kağız ayrı toplanır. Gələcəkdə günəş paneli parkı yaradılması planlaşdırılır.
