Quba rayonunun şimal-qərb kənarında, Qudyalçayın yatağından bir qədər aralı uzanan Qələduz kəndi dağ vüqarı ilə düzən rahatlığını məharətlə qovuşdurur. Sərt palıd meşəsindən çıxan səhər dumanı hələ dərələri bəyaz örtük kimi bürüyərkən, kənd yolunun kənarındakı giləmeyvə bağları alatoran sükutu alma qoxusu ilə doldurur. Burada torpaq yumşaq qara-gil, hava isə Xəzərdən gələn nəmlə yüngül duzlu çalar alır, bu qarışım albalıya, qızılgül fidanına və tütün kötüyünə bənzərsiz dad bəxş edir. Qələduz adının “qala düzənliyi” mənası daşıdığı söylənilir; yerli rəvayətə görə, orta əsr karvan yolunu qoruyan kiçik daş səngər düzənlikdə salınmış, zaman keçdikcə qala dağılıb, adı isə yaşayış məntəqəsinə yapışıb. Kəndi çərçivəyə alan təpəciklər isti yay günündə belə nəm saxlamağı bacarır, buna görə bostanlar suvurulmadan da yaşıl qalır. Ən yaşlı çinar hələ Nadir şahın Quba yürüşündə əsgərlərə kölgə saldığını xatırladır; gövdəsindəki yanıq ləkəsini qoca nənələr “top mərmisi izi” kimi təsvir edir. Sovet dövründə kolxozun “Qələbə” briqadası burada ilk toxum seleksiyası təcrübəsini aparıb, seçmə buğda sortu indi də rayon üzrə ən çox məhsul verən toxum kimi tanınır. Qələduz əhalisinin bir gözü bağında, biri də toxuculuq emalatxanasındadır: qadınlar günün yarısını ipə zərgər səbrilə ilmə salmağa, yarısını çay kənarında kətan yumağa sərf edir. Ənənə, texnika və təbiətin harmoniyası elə bir ahəng yaradır ki, kəndə ilk dəfə gələn insan səs-küydən qaçmaq yox, yaşamaq üçün qayıtmaq arzusu duyur. Məhz bu həm ahəstə, həm yaradıcı ritm Qələbə düzünün mərkəzində yerləşən Qələduzu Quba dağətəyi kəndlərinin incisinə çevirir.
Tarixi izlər və toponim səciyyəsi
Qələduzun yazılı xatırlanması XIII əsr ərəb coğrafiyaşünasının “Qafqaz səlnaməsi”ndə “Qalat-Duz” kimi keçir, müəllif buranı duz karvanlarının gecə sığınacağı adlandırır. Arxeoloqlar kəndin qərb hüdudunda ərəb kufi yazılı qəbirdaşı tapıb, ekspertiza abidəni XII əsrə aid edib; bu tapıntı kəndə ilk müsəlman məskununun Şamaxı karvanyolu üzərindən gəldiyini göstərir. İkinci abzas Karvan yolları dövrünün yadigarı olan “Daşbənd” adlı körpü hələ də Qudyalçay üzərindən ayaq saxlamadan keçməyə imkan verir. Çar Rusiyası zamanında kənd “Qalatusskaya” kimi vergi siyahısına düşüb, 1897 siyahıyaalınmasında 86 ev və 412 sakin olduğu qeyd olunub.
Coğrafi mövqe və landşaft fərqləri
Kənd Quba şəhərindən 14 kilometr məsafədə, dəniz səviyyəsindən 420 metr yüksəklikdə yerləşir; şimaldan Xəzər küləkləri, cənubdan isə Şabran meşə massivi ilə örtülüdür. Relyef təpə-düzən qarışığıdır: maili sahələr meyvə bağı, düz zolaq taxıl və bostan üçündür, təpələr palıd və fısdıq ağacı ilə örtülüb. İkinci abzas Qudyalçayın qollu sistemi yaz leysanında çay yatağını doldurur, lakin çınqıllı dibi suyu tez hopdurduğu üçün sel təhlükəsi formalaşmır. İqlim şəraiti yarımrütubətlidir, illik yağıntı 720 millimetri, günəşli gün sayı 230-u keçir; bu balans bağçılıq və tütünçülüyə geniş şərait yaradır.
Demoqrafik panorama və sosial struktur
Rəsmi statistikaya əsasən Qələduzda 1 860 nəfər daimi sakin yaşayır, yay mövsümündə Rusiyadan qayıdan mövsümçülərlə bu rəqəm 2 200-ə yüksəlir. Əhalinin 57 faizi qadın, 43 faizi kişidir; orta yaş göstəricisi 34-dür və demoqrafik piramida aşağıdan geniş, yuxarıdan nisbətən dar formadadır. İkinci abzas Etnik tərkib tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olsa da, kəndin içində ləzgi dilli ailələrə rast gəlinir, onlar adət-ənənədə, toy-yas mərasimində eyni ritmə qoşulur. Ali təhsil göstəricisi gənclər arasında 25 faizdir, kənddən çıxan tələbələrin əsas hədəfi Quba Dövlət Sosial-İqtisad Kolleci və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Universitetidir.
Təsərrüfat növləri və iqtisadi dinamik
Kənd iqtisadiyyatının əsası bağçılıqdır: 350 hektara yaxın sahədə gilas, albalı, armud və alma bağları salınıb. Son on ildə damcılı suvarma ilə bağlanmış 50 hektar intensiv təsərrüfat hektar başına 20 tona qədər gilas məhsulu verir; yerli brend “Qələduz narıncı gilas” Bakının topdansatış bazarında yüksək qiymətə gedir. İkinci abzas Əkinçilikdə tütün və qarğıdalı ön plandadır; 2024 mövsümündə kolxoz varisi “Yeni Duz” kooperativi 180 ton tütün tədarük edib, məhsulun 60 faizi Gürcüstan fabriklərinə ixrac olunub. Arıçılıq sektoru 400 pətəklə fəaliyyət göstərir və fısdıq-palıd nektarı əsasında yüksək diastazlı bal ixrac edilir.
Qələduz xalçaçılığı və sənətkarlıq
Quba xalça məktəbinin “Qalduz” qoluna daxil olan Qələduz xalçası kəhrəba fon, göy-sarı guşə naxışları və mərkəzdə “dörd tac” medalyonu ilə seçilir. Bir 2×3 metr ölçülü xalça 180 min ilmə sıxlığı ilə toxunur və bitki boyaları – sarıkök, cehri, şərq indiqosu – süfrəyə misilsiz xoş rəng qatır. İkinci abzas Kənddə fəaliyyət göstərən “İlmə” emalatxanası ildə təxminən 40 xalça hazırlayır; məhsulun 70 faizi Avropa antikvar bazarına çıxarılır. Gənclər üçün açılan xalça kursu məktəb dərnəyi ilə birgə STEAM proqramına inteqrasiya edilib, şagirdlər motivləri rəqəmsal şəkildə dizayn edir.
Təhsil ocaqları və maarif mühiti
1910-cu ildə tikilən kənd məktəbi iki daş korpusundan ibarətdir; ibtidai siniflər tarixi binada, yuxarı siniflər 2015-də inşa olunmuş yeni qanadda oxuyur. Elektron lövhə, fizika-kimya laboratoriyası və 20 kompüterdən ibarət sinif Quba Təhsil Fondu tərəfindən təmin edilib. İkinci abzas Kitabxananın fondu 9 200 nüsxədir, burada Qafqaz xalça kataloqları və kənd tarixinə aid fotoarxiv guşəsi var. Mədəniyyət evində “Qala səsləri” folklor ansamblı həftədə iki dəfə məşq edir, zurna-nağara, tar və balaban ifaçıları region festivallarında müntəzəm iştirak edir.
İnfrastruktur və cəmiyyət layihələri
2018-ci ildə Quba–Qələduz yolunun 6 kilometr hissəsi yeni asfalt örtük aldı, nəticədə kənddən rayon mərkəzinə marşrut avtobusları gündə dörd reys həyata keçirir. İçməli su Şollar kəmərinə qoşulub, lakin ehtiyat üçün 250 kubmetrlik su anbarı da tikilib; bu, yay aylarında təzyiq azalmasının qarşısını alır. İkinci abzas Elektrik enerjisi 2023-də yenilənən 35/10 kV-luq yarımstansiyadan təmin olunur, beləliklə gərginlik dalğalanması 3 faizdən azalıb. Fiberoptik internet xətti 2024 yazında istismara verilib, 50 Mbit/s sabit sürət kənd gənclərinin onlayn təhsil resurslarına çıxışını genişləndirir.
Ekoturizm və gələcək hədəflər
Kəndin ekoturizm marşrutu “Qala döngəsi” Cingöz təpəsindən başlayıb Qudyalçay sahili boyunca 8 kilometrlik yürüşü əhatə edir; yol boyu üç panoram meydançası, iki piknik sahəsi var. Yerli turizm kooperativi qonaqlara bağ gəzintisi, xalça toxunuşu ustad dərsi və fısdıq balının degüstasiyası daxil olmaqla iki günlük paket təklif edir. İkinci abzas 2026 planına görə kənddə 150 kVt gücündə günəş paneli parkı qurulacaq, layihə Asiya İnkişaf Bankı ilə ilkin razılaşma mərhələsindədir. Bundan savayı Qələduz-Qımıl velosiped marşrutu xəritələnib, gələcəkdə regional yarışların burada keçirilməsi planlaşdırılır.
| Ay | Orta gündüz °C | Orta gecə °C | Yağıntı mm | Günəşli saat |
|---|---|---|---|---|
| Yanvar | 2 | −3 | 52 | 110 |
| Aprel | 15 | 6 | 78 | 180 |
| İyul | 27 | 18 | 24 | 290 |
| Oktyabr | 17 | 8 | 69 | 170 |
Qələduz kəndi Qudyalçayın sərin sularını bağlarındakı şirin meyvəyə, xalça toxuyan əllərin səbrini gələcək dizaynın rəqəmsal eskizlərinə, palıd kölgəsində gizlənən tarixi isə müasir infrastrukturun işığına çevirir. Ənənəvi kənd təsərrüfatı damcılı suvarma və kooperativ mexanizmlə yeni nəfəs alır, beləliklə gənclər doğma yurdunu tərk etmədən gəlir əldə etməyə ümid bağlayır. Xalçaçılıq emalatxanasında dədələrin ilməsi nəvələrin kompüter monitorunda yenidən canlanır, rəqəmsal motiv real ipəkdə görünəndə nəsillər arasındakı fərq körpüyə çevrilir. Yaxşı asfalt, stabil internet və təlim dəstəyi kənd gəncinin urban hesab edilən bacarıqları burada qazanmasına şərait yaradır. Ekoturizm cığırlara təzə iz saldıqca, Qələduz ev sahibliyini təkcə səssiz dağ yeli və zurna sədası ilə deyil, həm də planlı xidmət keyfiyyəti ilə təqdim edir. Kəndin sosial həmrəyliyi – kollektiv bağ yığımı, “Qələbə balı” yarmarkası, “Daşbənd” körpüsündə öküz döyüşü – yerli kimliyə sabit ritm verir. Gözləntilər hələ böyükdür: günəş parkı, velosiped marşrutu, bala ISO sertifikatı, çay kənarı aqro-kempinq. Amma hədəflərin böyüklüyü kənd insanını qorxutmur, çünki tarix boyu qalaya dönmüş bu düzənlik təşəbbüsün daşa dirəndiyi yerdə möhkəm təməl təqdim edir. Qələduzun gələcək eskizi, ehtimal ki, bu gün çəkilən xəttlərin davamı olacaq: təbiətə sayğı, mədəni irsə sevgi və intellektə sərmayə. Bu cütlüyə bir də yerli inad qarışanda Quba dağətəyi xəritəsində Qələduzun adı daha qabarıq, daha parlaq görünəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Quba avtovağzalından gündə dörd dəfə mikroavtobus marşrutu işləyir. Səfər təxminən 30 dəqiqə çəkir və bilet qiyməti 2 manatdır. Qışda buzlanma səbəbilə reyslərdə gecikmə ola bilər, lakin yol mütəmadi təmizlənir. Şəxsi avtomobillə gələnlər Quba-Şabran magistralının 18-ci kilometrində Qələduz göstəricisinə dönməlidirlər.
2024-cü ildə çəkilən fiberoptik xətt 50 Mbit/s sabit sürət təmin edir. Mobil operatorların hamısı 4G xidmətini dəstəkləyir, əhatə dərəcəsi 95 faizdir. Dərələrdə siqnal bir qədər zəifləsə də, əlaqə tam kəsilmir. Kitabxanada və mədəniyyət evində pulsuz Wi-Fi mövcuddur.
Xalça kəhrəba fon və mavi-yaşıl guşə naxışları ilə tanınır, mərkəzdə “dörd tac” medalyonu yerləşir. İlmə sıxlığı kvadrat metrdə 180 minə çatır, bu da yüksək keyfiyyət deməkdir. Bitki boyaları sarıkök, cehri və indiqodan hazırlanır, rənglər zamanla solmur. Xalçalar əsasən Avropa antikvar bazarına ixrac olunur və premium kateqoriyaya daxildir.
Əsas məhsullar gilas, albalı, armud və alma bağlarından yığılır. Damcılı suvarma tətbiq edilən intensiv bağlarda hektar məhsuldarlığı 20 tona qədər çatır. Tütün becərilməsi də mühüm yer tutur və məhsulun yarıdan çoxu Gürcüstan fabriklərinə ixrac olunur. Qarğıdalı və tərəvəz bostanı daxili bazar və özünütəmin üçün əkilir.
“Qala döngəsi” adlı 8 kilometrlik ekoturizm marşrutu xüsusilə məşhurdur. Yol boyu çay sahilində piknik, palıd meşəsində quş müşahidəsi və panoram meydançalarında foto çəkiliş imkanı var. Qonaqlar üçün xalça toxunuşu ustad dərsi və fısdıq balının degüstasiyası da təşkil edilir. Yayda meyvə yığımında iştirak paketləri populyardır.
Məktəbdə STEAM laboratoriyası fəaliyyət göstərir, şagirdlər 3D modelləşdirmə və robot texnikası dərsləri alırlar. Xalçaçılıq dərnəyi qədim ornamentləri rəqəmsal dizayna inteqrasiya edir. “Yaşıl məktəb” guşəsində ekoloji layihələr hazırlanır. Şagirdlər bölgə olimpiadalarında informatika və biologiya üzrə mükafat qazanıblar.
Bal fısdıq və palıd çiçəklərinin nektarından toplanır, diastaz indeksi 17-19 vahiddir. Su miqdarı 16 faizdən aşağıdır, bu, uzunmüddətli saxlama üçün ideal göstəricidir. Dad palitrası karamel alt notu və yüngül fısdıq ətri ilə seçilir. Məhsulun yarısı Bakı bal yarmarkalarında “ekstra premium” etiketi ilə satılır.
2026-cı ilə qədər 150 kVt gücündə günəş paneli parkı tikilməsi planlaşdırılır. Layihə Asiya İnkişaf Bankı ilə ilkin razılaşma mərhələsindədir. Hədəf kəndin elektrik tələbatının 60 faizini alternativ mənbədən təmin etməkdir. Artıq iki ev təsərrüfatı özəl fotovoltaik panel quraşdırıb.
Torpaq qiyməti hektara görə 4 000-5 500 manat arasında dəyişir, intensiv suvarmaya hazır sahələr daha bahadır. Həyətyanı torpaq sotuna 700-800 manatdır. Köhnə tikili evlər 30-40 min manata, yeni inşa olunan evlər 55 min manatdan başlayır. Aqroturizm artdıqca qiymətlərin yüksələcəyi proqnozlaşdırılır.
Kənddə feldşer-akuşer məntəqəsi fəaliyyət göstərir və ilkin tibbi xidmət göstərir. Mürəkkəb xəstəlik hallarında xəstələr Quba Mərkəzi Xəstəxanasına təxliyə olunur. Təcili yardım xidməti kəndə 20 dəqiqəyə çatır. Ayda bir dəfə səyyar stomatoloq və ginekoloq qəbulu təşkil edilir.
