Atın Balasına Nə Deyilir? İnkişaf Mərhələləri,Müxtəlif Adlar

At Azərbaycan xalqının həyatında xüsusi əhəmiyyətə malik olan heyvanlardan biridir. Minilliklər boyu atlar yalnız nəqliyyat və yük daşımaq üçün deyil, həm də mədəniyyət, folklor, ədəbiyyat, hərb və təsərrüfatın ayrılmaz hissəsi kimi cəmiyyətimizin ayrılmaz parçasına çevrilib. Atçılıqla məşğul olan xalqımız hər yaş dövrünə və hər mərhələyə uyğun xüsusi terminlər formalaşdırıb. Atın balası isə bu terminlər arasında ən çox istifadə olunan, ən çox diqqət çəkən anlayışlardan biridir.

Azərbaycan dilində at balasına verilən adlar zamanla həm lüğəvi, həm də dialekt səviyyəsində formalaşıb və bir sıra əsas mərhələlər üzrə dəyişir. Atın balasının adlandırılması təkcə yaş dövrünə görə deyil, eyni zamanda regiondan-regiona da fərqlilik göstərir. Qədim türkdilli xalqlardan bu günümüzədək at balasının adlandırılması milli kimliyimizin bir parçası olaraq yaşamaqdadır.

Qulun: Atın yeni doğulmuş balası

Ən əsas və geniş yayılmış termin “qulun” sözüdür. Qulun atın yeni doğulmuş balasına deyilir. Ana at balasını dünyaya gətirdikdən dərhal sonra ona qulun adı verilir. Qulun ilk bir neçə ay ərzində tamamilə anasının südü ilə qidalanır, zəif və kövrək olur, həyatın ilk mərhələlərini yaşayır. Qulun mərhələsi təxminən 6 ayadək davam edir və bu müddət ərzində at balası ciddi qorunmaya, xüsusi qayğıya ehtiyac duyur.

Qulun sözü Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi, digər türkdilli xalqlarda da oxşar formada işlədilir. Bu termin həm ədəbi, həm də xalq danışığında rast gəlinir. Qulunun sağlam böyüməsi, düzgün qidalanması gələcəkdə güclü və dayanıqlı at olmasında əsas rol oynayır. Bu mərhələdə qulunlara tez-tez müxtəlif xəstəliklərə qarşı peyvəndlər vurulur, fiziki inkişafı və immuniteti diqqətlə izlənir.

Dayça: Südəmər at balası

Qulun mərhələsi başa çatdıqdan sonra, at balası bir qədər böyüyüb südəmər dövrə keçəndə ona dayça adı verilir. Dayça adlandırılan mərhələ əsasən 6 aylıqdan 1 yaşadək olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə at balası ana südü ilə yanaşı, artıq digər yemlərə də alışdırılır və tədricən sərbəst qidalanmağa başlayır.

Dayça mərhələsi həm də at balasının daha sərbəst və enerjili olduğu bir dövrdür. O, sürüdə digərləri ilə oynayır, qaçır, sıçrayır və bədən gücünü artırır. Dayçaların immuniteti qulunlara nisbətən daha güclü olur, lakin hələ də xüsusi diqqət və nəzarət tələb edirlər. Bu mərhələdə düzgün qidalanma, təmiz su, təmiz hava və fiziki fəaliyyət onların sağlam inkişafının əsasını təşkil edir.

Qulan və Day: Bir yaşını tamamlayan at balası

Bir yaşına çatdıqdan sonra at balasının adlandırılmasında cins fərqi ön plana çıxır. Erkək balaya day, dişi balaya isə qulan deyilir. Qulan və day mərhələsi atçılıqda artıq böyüməkdə olan və bədən quruluşu möhkəmlənmiş fərdlərə şamil olunur. Qulanlar və daylar adətən sürünün içində sosiallaşır, təlimat və tərbiyəyə açıq olurlar.

Qulan və day mərhələsi, atçılıq üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Çünki bu dövrdə at balasının inkişaf potensialı, gücü, səbr və çevikliyi dəyərləndirilir, hansı sahədə (yüklük, minik, yarış və ya damazlıq) istifadə olunacağı planlaşdırılır. Qulan və dayların düzgün yetişdirilməsi, onlara erkən dövrdə diqqətlə qulluq olunması gələcəkdə güclü və sağlam at əldə etməyə imkan verir.

Madyan və Ayğır: Yetkin atlar

İki yaşından etibarən atlar tədricən yetkinlik yaşına çatırlar. Bu mərhələdə cinsinə görə atlar madyan (dişi) və ayğır (erkək) kimi adlandırılır. Madyan törədici, damazlıq və ya minik üçün istifadə olunan dişi atlara deyilir. Ayğır isə nəsil artırmaq üçün saxlanılan, daha güclü və iri bədənli erkək atlara verilən addır.

Madyan və ayğır adlandırılması yalnız bioloji deyil, eyni zamanda təsərrüfat baxımından da xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ayğırlar əsasən damazlıq üçün ayrılır və onların genetik xüsusiyyətləri gələcək nəsil atların keyfiyyətinə bilavasitə təsir edir. Madyanlar isə ya damazlıqda, ya da minik və ya yüngül yük işlərində istifadə oluna bilər.

Regional və dialekt fərqləri

Azərbaycanın fərqli bölgələrində at balasının adlandırılmasında kiçik lüğəvi fərqlər müşahidə edilir. Quba, Şəki, Gəncə, Qarabağ, Naxçıvan və digər bölgələrdə eyni yaş mərhələləri üçün fərqli sözlər və ifadələr işlədilir. Məsələn, bəzi bölgələrdə “kurux”, “kurik” kimi sözlər qulun anlamında, “dayca” və ya “dayçı” isə dayça mənasında işlədilir.

Bu fərqlər əsasən dialekt və ağız xüsusiyyətlərindən qaynaqlanır, lakin ümumi Azərbaycan ədəbi dilində “qulun”, “dayça”, “qulan”, “day”, “madyan”, “ayğır” sözləri əsas hesab olunur. Bölgə fərqlərinə baxmayaraq, atçılıqla məşğul olan hər bir şəxs bu əsas terminləri tanıyır və istifadə edir.

At balasının inkişaf mərhələləri və sağlamlığı

At balasının hər mərhələsində xüsusi qulluq və bəslənmə qaydaları mövcuddur. Qulun dövründə əsas diqqət ananın südünə, isti və təmiz şəraitə, peyvəndlərə və ilk tibbi yardıma yetirilir. Dayça mərhələsində at balası tədricən ana südündən ayrılır, ot, dənli yemlərlə qidalanmağa başlayır və sosiallaşır.

Qulan və day mərhələsində isə at balasının fiziki inkişafı, gücü və çevikliyi daha da artır. Bu dövrdə diş və dırnaq baxımı, parazitlərlə mübarizə, vaksinasiya və təlimlərə başlanır. Yetkinlik dövründə isə artıq atın hansı məqsədlə istifadə olunacağı dəqiq müəyyən edilir.

Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında at balası

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, dastan və nağıllarında at balası obrazı tez-tez rast gəlinir. “At belində doğulan” ifadəsi qəhrəmanlıq, cəsarət, azadlıq simvolu kimi xalqın yaddaşında yaşayır. At balası gələcəyin ümid yeri, nəsil davamçısı, yeniliyin, gücün və dinamikanın rəmzi kimi təqdim olunur.

Dastanlarımızda, aşıq poeziyasında və lirik şeirlərdə at balası, onun böyüməsi, ata çevrilməsi və sahibinə sadiqliyi geniş təsvir olunur. Bu, həm də xalqın təbiətə, heyvana, torpağa olan sevgisinin dilimizdə, düşüncəmizdə və mədəniyyətimizdə necə dərin iz qoyduğunu göstərir.

Bioloji və təsərrüfat baxımından at balasının əhəmiyyəti

At balasının düzgün yetişdirilməsi və sağlam böyüməsi təsərrüfatda böyük rol oynayır. Güclü, dözümlü və sağlam at balası gələcəkdə minik, yük, idman və ya damazlıq üçün dəyərlidir. Qulunların və dayçaların sağlamlığı üçün onların yemlənməsi, tibbi baxımı və fiziki aktivliyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Erkən yaşda at balasına düzgün yanaşma, onu vaxtında qida, vitamin, mineral və su ilə təmin etmək, xəstəliklərdən qorumaq, lazım gəldikdə tibbi yardım göstərmək gələcəkdə atçılıqda yüksək nəticə əldə etməyə imkan verir. Xüsusilə damazlıq ayğır və madyanların genetik xüsusiyyətləri diqqətlə seçilir və nəsil davamlığı üçün xüsusi proqramlar tətbiq olunur.

At balası ilə bağlı ən geniş yayılmış terminlər və onların mənası

Azərbaycan dilində at balasının adlandırılmasında əsas terminlər aşağıdakılardır:

• Qulun – yeni doğulmuş at balası
• Dayça – südəmər, 6 ayadək olan at balası
• Qulan – bir yaşını tamamlamış dişi at balası
• Day – bir yaşını tamamlamış erkək at balası
• Madyan – yetkin dişi at
• Ayğır – yetkin erkək, əsasən damazlıq üçün saxlanılan at

Bu terminlər həm ədəbi, həm də xalq dilində möhkəm yer tutmuşdur və atçılıq ənənəsinin dilimizə hədiyyəsidir.

At balasının adlandırılması Azərbaycan xalqının minilliklər boyu formalaşmış təsərrüfat və mədəni irsinin bir parçasıdır. “Qulun”, “dayça”, “qulan”, “day”, “madyan”, “ayğır” kimi terminlər təkcə dilimizin zənginliyini yox, həm də atçılıq mədəniyyətimizin dərinliyini, qayğı və sevgi dolu münasibətimizi göstərir. Hər mərhələdə at balasına xüsusi diqqət yetirmək, onun düzgün qidalanmasını, fiziki inkişafını, sağlamlığını təmin etmək gələcəkdə güclü, çevik və etibarlı at əldə etməyin açarıdır. Bu terminlər yalnız təsərrüfat deyil, həm də folklor, poeziya, milli dəyərlər və gündəlik həyatımızın əksidir. At balası obrazı xalqımızın güc, ümid və gələcəyə inam simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar