Azərbaycan dilinin dərinliklərində gizlənən bir çox qədim sözlər var ki, onların mənası zaman keçdikcə unudulub. Bu sözlərdən biri də “ləd” sözüdür. Sadə səslənsə də, bu ifadə həm dil tariximizdə, həm də dini, ədəbi və elmi mətnlərdə mühüm məna daşıyır. Ləd sözü çoxşaxəli məna qatına malikdir: həm dini təlimlərdə, həm ədəbiyyatda, həm də gündəlik danışıqda fərqli mənalarda işlədilib. Bu çoxmənalılıq onu Azərbaycan və ümumilikdə türk-ərəb mədəniyyətinin maraqlı sözlərindən birinə çevirib.
Ərəb dilindən mənşə alan “ləd” (لَدُنّ və ya لَدَیْنَ) sözü “yanında”, “nəzdində”, “mənsub olmaq”, “ilahi bilik” kimi mənalar verir. İslam mədəniyyətində “elmi-lədün” və ya “elm-i lədün” ifadəsi ilə daha çox tanınır ki, bu da Allah tərəfindən birbaşa verilən, qeybi və ilahi bilik mənasındadır. Quranda “min lədunnə” ifadəsi (“bizim qatımızdan”) şəklində işlədilərək bu mənanı gücləndirir.
Azərbaycan ədəbiyyatında da “ləd” anlayışı xüsusilə sufi düşüncəsində, hikmət və dərin biliyin mənbəyi kimi təfsir olunur. Dədə Qorqud dastanlarından tutmuş Nəsimi və Füzuliyə qədər bir çox şair bu anlayışı rəmzi mənada işlədib. Müasir dildə isə “ləd” sözü çox zaman mənəvi dərinlik, gizli bilik və ya ali hikmət mənasında istifadə edilir.
Beləliklə, “ləd” təkcə bir kəlmə deyil, əsrlərin mədəni, dini və fəlsəfi təcrübəsini özündə birləşdirən anlayışdır. Onun mənasının düzgün başa düşülməsi dilimizin tarixini, düşüncə tərzimizi və mədəni köklərimizi daha dərindən anlamağa kömək edir.
Ləd sözünün mənşəyi və dil tarixi
“Ləd” sözünün mənşəyi ərəb dilinə dayanır və orijinal forması “لَدُنّ” şəklindədir. Ərəb dilində bu söz “yanında”, “nəzdində”, “təqdis olunmuş yerdə” mənasını ifadə edir. Quranda “min lədunnə” (bizim qatımızdan) ifadəsi ilə bir neçə dəfə işlədilib və ilahi bilik mənasında şərh olunub.
Azərbaycan dilinə bu söz ilk dəfə İslamın yayılması ilə daxil olub. Əvvəlcə dini mətnlərdə işlənmiş, sonra ədəbiyyat və fəlsəfi əsərlərdə geniş yer tapmışdır. Orta əsrlərdə “ləd” anlayışı mistik və sufi təlimlərin əsas terminlərindən birinə çevrilmişdir. Bu sözün işlənmə formaları Osmanlı və fars dillərində də oxşar məna daşıyır.
Ləd və “Elmi-Lədün” anlayışı
Ləd anlayışının ən çox tanındığı forma “elmi-lədün” (ilm-i ledün) ifadəsidir. Bu termin birbaşa “Allahın qatından gələn elm”, yəni ilahi bilik mənasını daşıyır. Bu elm növü adi öyrənmə və tədris yolu ilə deyil, vəhy və ya ilham vasitəsilə qazanılır.
İslam fəlsəfəsində elmi-lədün Peyğəmbərlərə, velilərə və seçilmiş insanlara verilən xüsusi bilik kimi izah edilir. Bu, həm də insanın daxili idrak qabiliyyətinin açılması, mənəvi saflaşması və ilahi həqiqətlərə çatması ilə əlaqələndirilir. Beləliklə, “ləd” sözü burada biliklə, amma yalnız “ilahi biliklə” əlaqələndirilir.
Ləd sözünün Qurandakı istifadəsi
Qurani-Kərimdə “min lədunnə” ifadəsi bir neçə ayədə keçir. Ən məşhur nümunə “Kəhf” surəsinin 65-ci ayəsində “bizim qatımızdan elm verilmiş bəndə” ifadəsidir. Buradakı “lədunnə” Allahın qatını, yəni ilahi biliyin mənbəyini göstərir.
Bu ifadə göstərir ki, “ləd” adi bilikdən fərqli olaraq, vəhy yolu ilə, birbaşa ilahi mənbədən gələn anlayışdır. Bu səbəbdən dini təfsirlərdə “ləd” anlayışı həm mənəvi dərinlik, həm də ruhi hikmət simvolu kimi qəbul edilir.
Ləd sözünün ədəbiyyatda istifadəsi
Azərbaycan ədəbiyyatında “ləd” sözü xüsusilə Nəsimi, Füzuli və Nəimi kimi sufi şairlərin əsərlərində geniş yer alır. Məsələn, Nəsimi insanın batini aləmini izah edərkən “lədünni sirr” ifadəsini işlədərək, ilahi hikmətin insan ruhunda təcəlla etdiyini bildirir.
Füzuli “əlm-i lədün” anlayışını məhəbbət fəlsəfəsi ilə birləşdirir. Onun fikrincə, insanın məhəbbət vasitəsilə Allaha yaxınlaşması da bir növ lədünni idrak formasıdır. Bu baxımdan “ləd” həm poetik, həm də mistik rəmzə çevrilmişdir.
Ləd sözünün müasir dildə işlədilməsi
Müasir Azərbaycan dilində “ləd” sözü nadir hallarda işlədilir, lakin dini və fəlsəfi mətnlərdə öz aktuallığını qoruyur. Xüsusilə teoloji ədəbiyyatda “elmi-lədün” hələ də ilahi bilik və ya “mənəvi elm” kimi izah olunur.
Dilin canlılığı baxımından “ləd” qədim sözlərdən biri olsa da, onun daşıdığı məna müasir düşüncə üçün də əhəmiyyətlidir. İnsan idrakının və ruhani biliklərin tədqiqində bu anlayış metaforik dəyərini itirməyib.
Lədün və Ləd anlayışı arasındakı fərq
Çox zaman “ləd” və “lədün” sözləri sinonim kimi işlədilir, lakin mənaca cüzi fərqləri var. “Ləd” daha çox “yanında, qatında” mənasını ifadə edir, “lədün” isə “ilahi qat”, “Allah dərgahı” mənasında işlədilir.
Aşağıdakı cədvəldə bu fərqlər aydın şəkildə göstərilmişdir:
| Anlayış | Mənası | İstifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Ləd | Yanında, qatında, nəzdində | Fəlsəfi və dil mənşəli |
| Lədün | İlahi qat, Allah dərgahı | Dini və mistik mətnlərdə |
| Elmi-lədün | İlahi bilik, Allahın verdiyi elm | Qurani və sufi terminologiyasında |
Beləliklə, “ləd” sözü daha geniş konseptual anlayış yaradır və həm maddi, həm mənəvi məna daşıyır.
Ləd anlayışının sufi fəlsəfəsində yeri
Sufi təlimlərində “ləd” insan ruhunun ilahi həqiqətə çatma səviyyəsini bildirir. Bu elm yalnız mənəvi saflıq və təqva yolu ilə qazanıla bilər. Sufilər inanırdılar ki, bu elm insana zahirən deyil, batinən, yəni qəlbdən gəlir.
Nəsimi və Mövlanə kimi sufi alimlər üçün “ləd” insanın öz mənini dərk etməsi, Allaha yaxınlaşması və mənəvi yüksəliş prosesini ifadə edir. Bu anlayış “mən tanı, Rəbbi tanı” prinsipinin fəlsəfi əsasını təşkil edir.
Ləd sözünün elmi və fəlsəfi izahı
Elmi baxımdan “ləd” sözü bilik, idrak və mənəvi idrakın mənbəyi kimi qəbul edilir. O, insanın təcrübədənkənar biliyə çatmasını simvolizə edir. Fəlsəfə tarixində bu, “intuisiya” və ya “ilahi idrak” anlayışı ilə eyni səviyyədə təhlil olunur.
Azərbaycan filosofları da bu anlayışı müasir elmi sistemlərə uyğun şəkildə təfsir edirlər. Onların fikrincə, “ləd” insanın öz idrak sərhədlərini aşması, daxili enerjisini mənəvi biliklə birləşdirməsidir.
Ləd sözünün xalq arasında mənəvi anlamı
Xalq arasında “ləd” sözü bir qədər sadələşmiş formada “hikmətli”, “ruhani bilikli” insanlara aid işlədilib. Məsələn, “ləd sahibi” ifadəsi keçmişdə dərin düşüncəli, mənəvi bilik sahibi olan alim və şeyxləri təsvir etmək üçün istifadə olunurdu.
Bu mənada “ləd” sözü xalq təfəkküründə müdriklik və ilahi təfəkkürün sinoniminə çevrilmişdir. O, həm dini, həm də insani səviyyədə “ağılın fövqündə olan hikmət” mənası daşıyır.
“Ləd” anlayışı həm dil, həm din, həm də düşüncə tariximizdə dərin iz buraxan bir söz olmuşdur. Onun mənşəyi ərəb dilinə bağlansa da, mənəvi dəyəri bütün İslam mədəniyyətində ortaq məna daşıyır. Ləd yalnız bilik deyil, biliklə birləşən ruhani idrak formasıdır. O, insanın maddi və mənəvi dünyası arasında körpü yaradır.
Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq düşüncəsində bu anlayış hələ də öz aktuallığını qoruyur. Ləd sözü bizə xatırladır ki, biliyin ən ali forması yalnız zahiri deyil, daxili aydınlanmadan doğur. Hər insan öz iç dünyasında “ləd” elmindən pay ala bilər, əgər qəlbi saf, niyyəti dürüst olarsa. Bu anlayış həm mənəvi, həm də intellektual inkişaf üçün dərin bir çağırışdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ləd sözü ərəb mənşəlidir və “yanında”, “nəzdində”, “ilahi qat” mənalarını bildirir. Dini və fəlsəfi mətnlərdə bu söz daha çox ilahi bilik, Allahın verdiyi elm və mənəvi dərinlik anlamında işlədilir. Quranda ‘min lədunnə’ ifadəsi ilə keçərək Allah qatından gələn elmi izah edir. Bu söz həm mənəvi, həm də elmi biliklə əlaqələndirilir.
Ləd sözü “yanında” mənasındadır, Lədün isə “Allah dərgahında” və ya “ilahi qat” mənasında işlədilir. Yəni, Ləd daha ümumi, Lədün isə xüsusi dini termin kimi qəbul edilir. Hər iki anlayış bir-birini tamamlayır, lakin dini mətnlərdə Lədün daha çox istifadə olunur. Onların fərqi semantik və mənbə baxımından izah olunur.
Elmi-lədün, Allah tərəfindən bəndələrə birbaşa verilən elmi və mənəvi biliyi ifadə edir. Bu elm tədrislə deyil, ilahi ilham yolu ilə əldə olunur. Quranda bu elm ‘bizim qatımızdan elm verilmiş bəndə’ kimi qeyd olunur. Elmi-lədün sufi fəlsəfəsində insanın mənəvi yüksəliş forması hesab edilir.
Qurani-Kərimin ‘Kəhf’ surəsində ‘min lədunnə’ ifadəsi keçir və bu, Allah qatından verilən elmi bildirir. Burada söhbət Allahın birbaşa elm verdiyi bəndədən gedir. Bu anlayış ilahi bilik və mənəvi idrakın birləşməsi kimi qəbul edilir. Qurandakı bu ifadə lədün elminin mənşəyini göstərir.
Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, xüsusilə Nəsimi və Füzuli kimi sufi şairlərin əsərlərində ‘ləd’ sözü ilahi bilik rəmzi kimi işlədilib. Füzuli ləd elmini məhəbbət və hikmət fəlsəfəsi ilə birləşdirib. Bu söz həm ruhi kamilliyin, həm də bilik dərinliyinin simvolu olub. Ədəbiyyatımızda ləd insanın mənəvi aləminin açarı sayılır.
Ləd elminə yalnız mənəvi saflığa, təqvaya və Allah sevgisinə çatmış insanlar sahib ola bilər. Bu elm zahiri oxuma ilə deyil, ilahi lütf və daxili idrakla qazanılır. Sufilərə görə, bu elm Allahın seçilmiş bəndələrinə verilir. Hər kəs bu elmə qəlb təmizliyi ilə yaxınlaşa bilər.
Fəlsəfi baxımdan ləd insanın təcrübədənkənar idrak formasını təmsil edir. Bu elm hiss və düşüncə sərhədlərindən kənar olan mənəvi dərk formasıdır. İnsanın öz mənini tanıması və həqiqətə çatması lədünni idrakın əsasını təşkil edir. Bu anlayış həm ilahi, həm də rasional idrakın sintezidir.
Bəli, lakin çox nadir hallarda. Daha çox dini, fəlsəfi və sufi mətnlərdə işlədilir. Müasir dildə bu söz mənəvi bilik, ruhi idrak və hikmətli düşüncə mənasında anlaşılır. O, hələ də Azərbaycan mədəniyyətində dərin mənəvi termin kimi qalmaqdadır.
Sufilikdə ləd insanın batini idrakı və Allahla mənəvi əlaqəsinin göstəricisidir. Sufi alimlərə görə, bu elm qəlb təmizliyi və ruhani yüksəlişlə qazanılır. Ləd elmində məqsəd ilahi həqiqətə çatmaqdır. Bu anlayış sufi təlimlərinin mərkəzində dayanır.
Xalq arasında ‘ləd’ sözü çox vaxt ‘müdriklik’, ‘dərin bilik’ və ‘hikmət sahibi olmaq’ mənasında işlədilib. ‘Ləd sahibi’ ifadəsi keçmişdə elmli və ruhani insanlar üçün deyilib. Bu anlayış xalq mədəniyyətində ağıl və mənəviyyatın vəhdətini simvolizə edir. Hələ də yaşlı nəsil bu sözü müdrik insanlara aid edir.
