Elmin və texnologiyanın sürətlə inkişaf etməsinə baxmayaraq, qədim dövrlərin bir çox sirləri hələ də tam açıla bilməmişdir. Arxeoloji tapıntılar və qədim mənbələrin geniş araşdırılması əksinə olaraq daha çox sual doğurmuşdur. Müxtəlif sahələrdə əldə olunan biliklərin artması, qədim sivilizasiyaların və dini mətnlərin anlaşılmasını asanlaşdırmaq əvəzinə, onların çoxmənalı və rəmzi mahiyyətini daha da mürəkkəbləşdirmişdir.
Müasir elmi yanaşmalara baxmayaraq, Tövrat, İncil və Quran kimi ilahi mənbələrdəki bir çox hadisələrin rasional izahı hələ də tam mümkün deyil. Bəzi Qərb alimləri Tövratda qeyd edilən hadisələrin simvolik və alleqorik xarakter daşıdığını iddia edir. Bu baxımdan Aleksandriyalı Filonun fikri önəmlidir: o yazırdı ki, “Müqəddəs mətnlərdəki hərfi ifadə bədən, rəmzi məna isə onun ruhudur”. Deməli, qədim yazılar yalnız görünən mətn deyil, eyni zamanda gizli, batini mənanı da özündə daşıyır.
İslam elminin batini tərəfi “Lədün elmi” adlanır. Bu elm Quranda “min lədunnə” ifadəsi ilə qeyd olunur və “Allah qatından verilmiş bilik” mənasını bildirir. Lədün elmi, Allahın müəyyən bəndələrinə verdiyi mənəvi və gizli bilikdir; bu bilik, zaman və məkan məhdudiyyətlərini aşır, maddi reallıqdan çox metafizik qanunlara əsaslanır.
Qədim Mənbələrin Rəmzi Mahiyyəti
Qədim sivilizasiyaların yazılarında — Misir, Şumer, Midiya və Qafqaz mənbələrində — bilik rəmzlərlə ifadə olunurdu. Sözlərin mənası əsasən samit səslər üzərində qurulurdu, saitlər isə bağlayıcı rol oynayırdı. Bu, o deməkdir ki, qədim yazıların sirri samitlərdə gizlənmişdir. Sufi təliminə görə, sözün kökü rəmzdir və hər rəmz İlahi mənanı əks etdirir.
Beləliklə, Lədün elminin təməli Allahın ilkin yazısı, yəni “Lövhi-Məhfuz” konsepsiyası ilə bağlıdır. İslam təlimində bu kitab, yaradılışdan əvvəl bütün hadisələrin yazıldığı, İlahi planın saxlandığı lövhədir. Həm Tövratda, həm də qədim Misir mətnlərində bu konsepsiya “Məxfi Kitab” və ya “Yaradılışın kitabı” adlanır.
Lədün Elminin Mənşəyi
Ənənəyə görə, Lədün elmi “İki dənizin birləşdiyi yer”də — Qurani-Kərimin “Kəhf” surəsindəki Musa və Xızır hadisəsində simvolik şəkildə təsvir olunur. Bu hekayədə Musa zahiri elmin, Xızır isə batini — Lədün elminin daşıyıcısıdır. Xızırın “Allah qatından elm verilmiş bəndə” olması bu elmin ilahi mənşəyini təsdiqləyir.
Bu baxımdan “iki dəniz” anlayışı rəmzdir — biri zahiri, digəri batini bilikdir. Onların birləşməsi insan idrakının tamlığına, həm maddi, həm də mənəvi dünyanın vəhdətinə işarə edir.
Lədün Elmi və Batini İdrak
İslamda bilik iki formada bölünür: zahir və batin. Zahiri elm müşahidə və ağıl vasitəsilə qazanılır, batini elm isə ilham, vəhy və ruhani dərk yolu ilə. Lədün elmi məhz batini elmin ən ali formasıdır.
Əl-Qəzali bu barədə yazır: “Zahiri elm insanın ağlını, batini elm isə qəlbini işıqlandırır.” Sufilər üçün bu elmə nail olmaq təkcə öyrənməklə deyil, mənəvi kamillik və təmizlənmə ilə mümkündür. Bu, “seyr və süluk” – Allaha mənəvi səyahət prosesidir.
İlahi Yazı və Yaradılışın Qanunu
Qədim misir, babil və islam mənbələri göstərir ki, hər hadisə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş plan əsasında baş verir. “Lövhi-Məhfuz”da yazılmış hər əməl, İlahi qüvvə vasitəsilə həyata keçirilir. Nəsəfi bu barədə yazırdı:
“Allahın biliyi Onun əmri, yazısı Onun əzəli hökmü, həyata keçirməsi isə İlahi qüvvəsidir.”
Bu baxımdan Lədün elmi — Yaradılışın ilahi kodlarını anlamaq elmidir. Quran bu ideyanı “Rəbbin göyləri və yeri yaratdı, sonra Öz işini idarə etdi” (Yunus, 10:3) ayəsində təsdiqləyir.
İlkin Materiya və Ruhani Elm
Lədün elminin fəlsəfi əsasını “ilkin materiya” və “dirilik suyu” anlayışları təşkil edir. Qədim mətnlərdə “dirilik suyu” Allahın yaratma enerjisi kimi təsvir olunur. Bu enerji, sufi təlimində “ilahi nur”, yəni “Haqqın enerjisi” adlanır.
Ənənəyə görə, bu enerji vasitəsilə insanın ruhu İlahi biliklə təmas qurur. İnsan bu mərhələdə maddi varlıqdan mənəvi varlığa çevrilir və “Haqqla vəhdət” halına çatır. Bu, sufi fəlsəfəsində “Vəhdət əl-vücud” – varlığın birliyi anlayışıdır.
Lədün Elmi və Qədim Sivilizasiyalar
Qədim Misir, Şumer və Midiya yazılarında “ilkin materiya”, “ilahi işıq”, “ra”, “amon”, “qor” kimi terminlər bir-birinə bağlı sistem təşkil edir. Bu, bir növ lədün elminin qədim variantı idi. Misir fironları bu biliyə sahib olmaqla “Tanrının yer üzündəki təcəssümü” sayılırdı.
Tədqiqatçılar bildirirlər ki, Lədün elminin kökləri təkcə dini deyil, həm də astronomik, fiziki və metafizik qanunlarla bağlı olmuşdur. Yəni bu elm həm kainatın, həm də insan ruhunun kodlarını anlamaq bacarığıdır.
Lədün Elmi və Sufizmin Kamillik Yolu
Sufizmdə Lədün elmi mənəvi kamilliyin ən yüksək mərhələsi hesab olunur. Bu elm yalnız zahiri biliklə deyil, qəlb təmizliyi ilə qazanılır. İbn Ərəbi bu barədə yazırdı:
“Adəm — dünyanın ruhu, Məhəmməd — onun sirridir. Lədün elmi isə bu sirrin açarıdır.”
Bu elmə çatmaq üçün insan nəfsini cilovlamalı, mənəvi səfərini tamamlamalı və “Haqqın nuru”na qovuşmalıdır. Bu mərhələ sufilikdə “bəqa” – yəni Allaha qovuşma və Onunla birləşmə halıdır.
Lədün Elmi və İki Növ İnsanın Fərqi
Sufi mənbələrinə görə, Allah iki növ insan yaratmışdır: Göy insanı və Yer insanı. Göy insanı ilahi bilik daşıyıcısı, yəni Lədün elminin sahibidir; yer insanı isə maddi varlıqla məhduddur.
Bu ideya Aleksandriyalı Filonun yazılarında da təsdiqlənir: “Göy insanı Allahın obrazıdır, yer insanı isə torpaqdan yaradılmış bədən.”
Lədün elminə sahib olanlar, sufilərin “arif”, “bilik əhli”, “vəli” adlandırdıqları seçilmişlərdir. Onlar üçün bu elm sadəcə bilgi deyil, mənəvi həyat tərzidir.
Lədün elmi ilahi həqiqətləri dərk etməyə yönəlmiş mənəvi bilik sistemidir. Bu elm maddi dünyanın qanunlarını aşaraq insan ruhunun ilahi qaynağa bağlanmasını təmin edir. Onun mahiyyəti qədim sivilizasiyalardan bu günə qədər qorunub saxlanılmış bir ezoterik bilik formasıdır.
Bu elm, kainatın yaranış mexanizmini, ruhun əbədiliyini və Allahın təcəllisini izah edir. Onu dərk edən insan, kainatın gizli nizamını hiss edə bilir. Lədün elmi nə sadəcə dinin, nə də elmin tərkib hissəsidir — o, hər ikisini birləşdirən ali idrak səviyyəsidir.
Bu elmə sahib olmaq üçün insanın qəlbi təmiz, niyyəti dürüst və ruhu işıqlı olmalıdır. Lədün elmi yalnız seçilmişlərə verilən İlahi nemətdir, lakin onun qapısı hər bir səmimi axtarışçının qarşısında açıq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Lədün elmi İslam fəlsəfəsində və sufi təlimlərində ‘Allah qatından verilmiş bilik’ mənasında işlədilən anlayışdır. Bu elm, adi öyrənmə ilə deyil, ilahi ilham və mənəvi dərk yolu ilə əldə olunur. Quranda ‘min lədunnə’ ifadəsi bu mənanı ifadə edir və bu elmin mənəvi mənşəyini göstərir. Lədün elmi Allahın seçilmiş bəndələrinə bəxş etdiyi batini elmdir.
Lədün elmi Qurani-Kərimin ‘Kəhf’ surəsində Musa və Xızır hekayəsində qeyd olunur. Xızır Allah qatından elm verilmiş bir bəndə kimi təqdim edilir. Bu hadisə, elmin yalnız maddi deyil, mənəvi mənşəyə də malik olduğunu göstərir. Bu elm birbaşa ilahi bilik mənbəyindən gəlir.
Adi bilik insanın ağlı və duyğuları vasitəsilə qazanılır, lakin Lədün elmi ilahi ilham və qəlb idrakı ilə əldə edilir. Zahir elm zahiri hadisələri izah edir, batini elm isə onların mənəvi səbəblərini göstərir. Lədün elmi zahiri elmin fövqündə duran ilahi hikmətdir. Bu elm insana maddi deyil, ruhani səviyyədə təsir göstərir.
Lədün elmini hər kəs öyrənə bilməz, çünki bu elm mənəvi saflıq və ruhi hazırlıq tələb edir. Sufi təliminə görə, yalnız qəlbi təmiz, niyyəti səmimi və Allah sevgisinə malik olan insanlar bu elmə nail ola bilər. Bu bilik insanın iç dünyasında ilahi nurun oyanması ilə qazanılır. Buna görə də, o, zahiri tədris deyil, mənəvi kamillik prosesidir.
Quranda ‘min lədunnə’ ifadəsi ilə qeyd olunan Lədün elmi, Allah qatından verilən bilik kimi izah edilir. ‘Kəhf’ surəsində Musa və Xızır hadisəsi bu anlayışın ən bariz nümunəsidir. Burada Musa zahiri bilik sahibi, Xızır isə batini bilik daşıyıcısı kimi göstərilir. Bu, insan idrakının iki səviyyəsini — zahiri və batini bilikləri — birləşdirir.
Fəlsəfi baxımdan Lədün elmi insanın intuisiya və ruhani dərk vasitəsilə idrak etdiyi ali bilikdir. Bu elm, kainatın ilahi nizamını və yaranışın mənəvi mexanizmini anlamağa yönəlib. Əl-Qəzali və İbn Ərəbi kimi mütəfəkkirlər onu varlığın ilahi sirrinin açarı kimi qəbul etmişlər. Lədün elmi həm də insanın öz mənini tanıma prosesidir.
Lədün elminə çatmaq üçün insan nəfsini tərbiyə etməli, qəlbini saflaşdırmalı və mənəvi yüksəliş yoluna çıxmalıdır. Sufilərin dediyi kimi, bu elm öyrənməklə deyil, yaşamaqla qazanılır. İbadət, zikr və təfəkkür bu elmə yaxınlaşma vasitələridir. İlahi elm yalnız səmimi qəlbli insanlara açılır.
Sufilikdə Lədün elmi mənəvi kamilliyin son mərhələsi sayılır. Bu elmə çatmış şəxs ‘arif’ və ya ‘vəli’ adlanır. İbn Ərəbi, Mövlanə və Nəsimi kimi sufi alimlər Lədün elmini ilahi həqiqətin dərk forması kimi təsvir etmişlər. Bu, insanın Allahla birləşmə — ‘Vəhdət əl-vücud’ halına çatma mərhələsidir.
Lədün elmi yaradılışın gizli qanunlarını ifadə edir. Bu elm ‘Lövhi-Məhfuz’ — yəni, Allahın əvvəlcədən yazdığı ilahi kitab — anlayışı ilə əlaqələndirilir. Simvolik olaraq bu elm dirilik suyu, nur və ya ilahi işıq kimi təsvir olunur. O, insanın qəlbinə enən Allah nuru ilə bərabər tutulur.
Müasir dövrdə Lədün elmi insanın daxili aləmini, şüuraltı idrakını və mənəvi inkişafını öyrənən elmlərlə səsləşir. Bu elm, maddi biliyin yetmədiyi hallarda mənəvi bələdçilik rolunu oynayır. Ruhun tarazlığı, daxili harmoniya və ilahi düşüncə tərzi bu elmin müasir izahıdır. O, həm dini, həm də fəlsəfi anlamda aktual qalmaqdadır.
