Ağrı hər kəsin həyatında az-çox rast gəldiyi universal bir hissdir; o, bəzən gündəlik fəaliyyətlərə mane olur, bəzən isə cərrahi müdaxilələrdən sonra reabilitasiyanın ən çətin mərhələsini təşkil edir. Müasir tibb elmi ağrının aradan qaldırılması üçün geniş spektrdə preparatlar təklif edir və bu sahədə ən sürətli təsir göstərən üsullardan biri iynə (parenteral) preparatlardır. İynənin əsas üstünlüyü həllin birbaşa qan dövranına daxil olması, nəticədə aktiv maddənin sürətlə farmakoloji hədəfə çatmasıdır. Burada təkcə sürət deyil, həm də bioyararlılıq məsələsi ön plana çıxır; çünki oral qəbulda aktiv maddə qaraciyərdən keçərkən bir hissəsini itirə bilir. Parenteral yol analoqu olmadan kəskin ağrılarda təcili yardımın, reanimasiya şöbələrinin və əməliyyatxanaların praktikasında əvəzolunmazdır. Eyni zamanda, ambulator şəraitdə də kortəbii ağrı tutmalarında və ya xroniki ağrının kəskinləşməsində bu preparatlar həkim qərarı ilə tətbiq oluna bilər. Seçim isə təkcə ağrının səbəbinə deyil, xəstənin yaşı, yanaşı xəstəlikləri, allergik tarixçəsi və qəbul etdiyi digər dərmanlara görə də dəyişir. Analgin, Ketonal, Dexalgin kimi qeyri-steroid analjeziklərdən tutmuş Morfin, Fentanil və Tramadol kimi opioidlərə qədər geniş diapazon mövcuddur. Hər bir aktiv maddənin farmakodinamik xüsusiyyətləri, metabolik yolu, dozaj aralığı və mümkün yan təsirləri haqqında bilik pasiyent təhlükəsizliyi baxımından son dərəcə vacibdir. Eləcə də hamiləlik, laktasiya, qaraciyər və böyrək çatışmazlığı kimi xüsusi hallarda preparat seçimi daha ehtiyatla aparılır. Fərqli iynə preparatlarının düzgün saxlanılması, sulandırılması və inyeksiya texnikası da müalicənin effektiv nəticə verməsi üçün mühüm rol oynayır. Həkim təlimatlarına ciddi əməl etmədən kortəbii şəkildə analgetik iynə vurmaq ağır fəsadlara, hətta həyati təhlükəyə səbəb ola bilər. Elə buna görə də ağrı kəsici iynə adlarının təsnifatını, təsir mexanizmini və istifadənin zəruri qaydalarını dərindən bilmək həm tibbi personal, həm də pasiyent üçün əhəmiyyət kəsb edir.
| Aktiv maddə | Tanınmış ticarət adları | Standart i.m./i.v. doza | Əsas klinik göstərişlər |
|---|---|---|---|
| Diclofenak Na | Voltaren, Dicloran | 75 mg i.m. (gündə 1-2 dəfə) | Revmatik ağrılar, travma sonrası kəskin ağrı |
| Ketorolak | Ketanov, Toradol | 30 mg i.m./i.v. (6 saatdan bir, max 90 mg/24s) | Orta–şiddətli post-operativ ağrı |
| Metamizol Na | Analgin, Baralgin | 500–1000 mg i.m./i.v. (gündə 3-4 dəfə) | Yüksək hərarətli ağrılı sindrom, böyrək/köçük sancısı |
| Tramadol HCl | Tramal, Zaldiar inj. | 50–100 mg i.v. (4–6 saatdan bir) | Şiddətli xroniki və post-travmatik ağrı |
| Morfin sulfat | Morphini inj., Sevredol | 2–4 mg i.v. (10 dəqiqədən bir, titrasiya) | Neonatoloji istisna ilə bütün kəskin şiddətli ağrılar |
| Paratsetamol | Perfalgan | 1 g i.v. (6 saatdan bir, max 4 g/24s) | Yüngül-orta post-operativ ağrı, qızdırma |
| Dexketoprofen | Dexalgin 25 inj. | 50 mg i.m./i.v. (8–12 saatdan bir) | Orta ağırlıqlı muskuloskeletal ağrı |
| Nalbufin HCl | Nalbuphine inj. | 10 mg i.v./i.m. (3–6 saatdan bir) | Doğuş ağrısı, morfin intoksikasiyasından qorunma |
Diclofenak iynələri
Diclofenak natrium qeyri-steroid iltihab əleyhinə dərmanlar (QİƏD) qrupunda ən uzun klinik tarixçəyə malik molekullardan biridir və 1966-cı ildən etibarən dünya bazarında istifadə olunur. Voltaren, Dicloran, Olfen kimi ticarət adları ilə satılan 75 mg-lıq i.m. ampulalar revmatik xəstəliklərin kəskin pisləşməsi, sport travmaları və onurğa ağrıları üçün geniş təyin edilir. İnyeksiya edildikdən sonra plazmadakı pik konsentrasiyaya təxminən 20-25 dəqiqəyə çatır ki, bu da ağızdan qəbul variantından xeyli sürətlidir. Medikament COX-1 və COX-2 fermentlərini inhibə edərək prostaglandin sintezini azaldır, bununla həm analjezik, həm antiinflamatuar təsir qazanır.
Bununla yanaşı, Diclofenak mədə-bağırsaq sisteminə təsirinə görə digər QİƏD-lərə nisbətən daha ehtiyatla istifadə olunur. Uzunmüddətli inyeksiya kursu mədədə eroziya və ya qaçılmaz olaraq qanaxma riski yarada bilər, buna görə terapiya 2-3 gündən artıq planlaşdırıldıqda proton-nasos inhibitoru ilə profilaktika aparılır. Eyni zamanda, hipertoniya və ya ürək-damar xəstəlikləri olan pasiyentlərdə kardiovaskulyar risk profili hərtərəfli qiymətləndirilməlidir. Qaraciyər transaminazalarının izlənməsi, böyrək funksiyasının monitorinqi və hamiləlik dövründə kontrendikasiya statusu nəzərə alınmalıdır. Həkim resepti olmadan Diclofenak iynə vurmaq qan laxtalanmasına təsir və anafilaktik reaksiyalar səbəbilə ciddi nəticələr verə bilər.
Ketorolak iynələri
Ketorolak trometamin kəskin, xüsusən post-operativ ağrının idarə edilməsində qızıl standart sayılır. Molekul güclü COX inh ibitoru olmaqla Diclofenakdan təqribən 3-5 dəfə artıq analjezik potensiala malikdir, buna baxmayaraq opioid olmayan preparat olaraq asılılıq yaratmır. Klinik protokollara görə 30 mg i.v. və ya i.m. vurulduqdan 10 dəqiqə sonra ağrı balı vizual analog şkalada (VAS) orta hesabla 4 vahid azalır. Maksimum doza gündə 90 mg-dan çox olmamalıdır, çünki böyrək üstü limit dozaya yaxın həddə neo-glomerulyar toxuma zədələnə bilər.
Ketorolakın 5 gündən artıq parenteral istifadə edilməsinə dair ciddi məhdudiyyət var; uzun müddət terapiya gastro-bağırsaq qanaxması, böyrək çatışmazlığı və trombosit aqreqasiyasının pozulması riskini artırır. Əməliyyatdan çıxan pasiyentlərdə sıx təzyiq monitorinqi aparılır; çünki QİƏD-lərin sinif effektinə uyğun olaraq Ketorolak natriuretik təsirə malikdir və serum kreatinin səviyyəsini artıra bilər. Xüsusən yaşlılarda, hamilələrdə və bilinən koagülopatiyası olanlarda alternativ analjeziklərə üstünlük verilməsi tövsiyə olunur. Preparatın i.v. bolus yerinə 15 dəqiqəlik infuziya şəklində verilməsi yan təsir profilini müəyyən dərəcədə yüngülləşdirə bilir.
Metamizol natrium iynələri
Metamizol natrium (Analgin) postsovet məkanında ən çox istifadə edilən iynə ağrı kəsicilərindən biridir. Aktiv maddə həm analjezik, həm spazmolitik, həm də antipiretik təsir göstərir və natrium kanal axınını modulyasiya etməklə ağrı siqnallarının beyin mərkəzinə ötürülməsini əngəlləyir. Böyrək və öd sancılarında, yüksək hərarətlə müşayiət olunan kəskin respirator infeksiyalarda 500–1000 mg dozada i.v. tətbiqi bir neçə dəqiqəyə klinik rahatlama yaradır. Qan-beyin baryerini keçmə qabiliyyəti sayəsində qızdırma salmada xüsusilə effektivdir.
Bununla belə, Metamizolun əsas təhlükəsi agranulositoz riskidir; dünya statistikası hər 1 milyon pasiyentin 0,5-1,1-də ciddi leykosit azalması göstərir. Buna görə ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyətində preparat qeydiyyatdan çıxarılıb. Azərbaycan praktikasında həkim nəzarətində və qısa kurslarla istifadə olunur, terapiya başlamazdan əvvəl tam qan analizi aparılması tövsiyə edilir. Ayrıca, hipotonik reaksiya və anafilaksiya halları da təsvir olunub, buna görə inyeksiya ləğv otağında və ya tibb məntəqəsində vurulmalıdır. Qaraciyər çatışmazlığı olan xəstələrdə metabolitlərin atılımı ləngiyə bildiyindən doz tənzimlənməsi vacibdir.
Tramadol iynələri
Tramadol qeyri-tipik opioid sayılır, çünki μ-reseptor agonizmi ilə yanaşı serotonin və noradrenalin geri alımını da bloklayır, bu da sinergetik analjeziya yaradır. 50-100 mg dozada i.v. bolus 5 dəqiqə içində orta-şiddətli ağrını 60-70 faiz azaldır; təsir müddəti 4-6 saatdır. Opioidlərə xas olan nəfəs dərinliyinin azalması Tramadolda morfinə nisbətən xeyli zəifdir, lakin yüksək dozalarda hələ də respirator depreseya mümkündür. Preparatın metaboliti O-desmetiltramadol CYP2D6 fermenti ilə əmələ gəlir, buna görə farmakogenetik polimorfizmlər təsir gücünü dəyişə bilər.
Tramadolun üstünlüklərindən biri də asılılıq riskinin klassik opioidlərdən aşağı olması, bəzən isə opioid-şəxsi müəllim üçün “addım-baxım” strategiyasında keçid preparatı rolunu oynamasıdır. Lakin mərkəzi sinir sistemi təsirlərinə görə başgicəllənmə, ürəkbulanma, disforiya kimi yan təsirlər müşahidə edilir. Serotonin sindromu riski SSRI və ya MAO-İ inhibitorları qəbul edənlərdə nəzərə alınmalıdır. Böyrək çatışmazlığında yarımparçalanma müddəti uzanır və kumulyasiya riski artır; doza intervalları genişləndirilməlidir. Tramadol bəzən qıcolma eşiyini aşağı saldığından epilepsiyalı xəstələrdə ehtiyatla istifadə olunmalıdır.
Morfin və digər opioid iynələr
Morfin sulfat xalis μ-reseptor agonistidir və kəskin şiddətli ağrı hallarında, ağır travmalarda, yanıq şokunda və onkoloji palyasiya klinik protokollarında birinci sırada yer alır. Standart i.v. titrasiya sxemi 2-4 mg hər 5-10 dəqiqədə bir təkrar doza şəklində planlaşdırılır; məqsəd ağrı skoru ≤3 olana qədər analjeziyanı tənzimləməkdir. Morfin plazma-beyin ekvivalentinə 1-2 dəqiqəyə çatdığından kardial ağrının (məsələn, miokard infarktı) dərhal kəsilməsində həyatı xilas edə bilir. Bununla yanaşı, histamin azad edərək hipotoniya, bradikardiya və qaşınma törədə bilər.
Opioid terapiyasında ən kritik məsələ respirator depreseyanın profilaktikasıdır; oksigen saturasiyası tənzimlənir, yüksək riskli xəstələrdə kapnografiya tətbiq olunur. Morfin kholinolitik dərmanlarla, benzodiazepinlərlə kombinasiyada sinergetik tənəzzül göstərə bilər. Yüksək dozalarda metilhidromorfon və ya fentanil alternativləri seçildikdə nalokson antidotu yaxınlıqda saxlanmalıdır. Xroniki böyrək xəstələrində morfin-6-qlukuronid yığılıb yuxululuq və ya mioklonus törədə bildiyi üçün hidromorfon üstün tutulur. Obstruktiv yuxu apnesi, CO₂ tutulumlu KOAH və hamiləlik morfinlə uzunmüddətli terapiya üçün nisbətən kontrendikasiya sayılır.
Paratsetamol intravenoz məhlulu
Paratsetamolun i.v. forması (Perfalgan) oral tabletlərə nisbətən daha sürətli pik konsentrasiya verir və qastrointestinal yol işləmirsə və ya qusmaya səbəb olan hallarda praktik əhəmiyyət kəsb edir. 1 g doza 15 dəqiqəlik infuziya ilə verilir və əməliyyat sonrası ağrının multimodal analgeziya protokolunda opioid tələbatını 20-30 faiz azaldır. Paratsetamol COX-3 inhibisiyası, habelə endokannabinoid sistem vasitəsilə təsir göstərir; buna görə antiinflamatuar təsiri zəif olsa da, analjeziya və antipireziya komponentləri güclüdür.
Preparatın hepatotoksik potensialı yaxşı tanınır; bu risk xüsusilə alkoqolizm, malnütrisiya və qaraciyər çatışmazlığı olan xəstələrdə artır. 24 saat içində 4 g-dan yuxarı toplam doza keçməmək əsas qaydadır. İnfuziya həlli şəffaf şüşə flakonlarda fotostabil olmayaraq saxlanılır və açıldıqdan sonra 6 saat ərzində istifadəsi məsləhətdir. Uşaqlarda doza bədən çəkisinə uyğun hesablanır (15 mg/kg). Perfalgan sulandırılmadan da tətbiq oluna bilər, lakin 0,9 % NaCl ilə 1:1 nisbətində qarışdırmaq ven yanmasını azaldır.
Dexketoprofen və Ketoprofen iynələri
Dexketoprofen trometamol (Dexalgin) və Ketoprofen (Ketonal) eyni sinfin – propion turşusu törəmələrinin nümayəndələridir, lakin Dexketoprofen enantiomerik olaraq S-izomerin aktiv hissəsindən ibarət olduğuna görə analjezik təsiri daha selektivdir. 50 mg Dexalgin i.v. infuziyası ortostatik başgicəllənmə riskini azaldır, çünki preparatın paylanma həcmi nisbətən kiçikdir. Ortopedik əməliyyatlardan sonra ağrıya qarşı gün ərzində iki dozaya ehtiyac qalması pasiyent rahatlığını artırır.
Ketoprofen isə 100 mg i.m. ampulla formasında kəskin bel ağrısı, artrit krizləri və dismenorreya üçün təyin edilir. COX-1 üzərində təsiri güclü olduğundan mədə eroziyası riskini nəzərə almaq vacibdir; tercihen, qısa kurslardan artıq istifadə məsləhət görülmür. Hər iki preparat trombosit aqreqasiyasını minimum səviyyədə təsirləndirdiyindən cərrahi sahədə qanaxma riski Diklofenak və Ketorolakla müqayisədə nisbətən azalır. Bununla belə, bronxial astması olan xəstələrdə “aspirin triadası” fenomeninə görə bu dərmanları ehtiyatla yazmaq lazımdır.
İynələrin təhlükəsiz istifadəsi və yan təsirlər
Parenteral analjeziyanın ən geniş yayılmış təhlükəsi inyeksiya yerində infeksiya, abses və nevrovaskulyar zədələnmədir. Dəri antiseptikasını 70 % izopropil spirtlə etmək, 2,5–3 cm radiusda dezinfeksiya dairəsi formalaşdırmaq, steril iynədən təkrar istifadə etməmək əsas gigiyenik standartlardır. İntramüskulyar inyeksiya üçün ventro-gluteal nahiyə siyatik sinir zədəsindən qaçmaq üçün daha təhlükəsiz sayılır. İğnənin kalibrinə, uzunluğuna və dərinin altındakı adipoz qatın qalınlığına uyğun seçilməsi dərman sızması və hematoma riskini azaldır.
Farmakoloji yan təsirlərin monitorinqi isə mütləqdir; qeyri-steroid analjeziklərə bağlı mədə-bağırsaq qanaxmaları, böyrək perfuziya azlığı, dəridə allergik reaksiya halları statistiki olaraq ən çox rast gəlinən problemlərdir. Opioidlərdə qəbizlik, ürəkbulanma və sedasiya halları antidot və palyativ müalicə vasitələri ilə idarə olunur. Pasiyent anamnezi diqqətlə toplanmalı, kontak termində həm həkim, həm də tibb bacısı tərəfindən ikiqat yoxlama aparılmalıdır. Xəstəyə hər bir inyeksiyadan əvvəl dərman adı, doza, son istifadə tarixi və məhlulun şəffaflığı göstərilməli, beləliklə də “dörd düzgünlük” – düzgün dərman, düzgün pasiyent, düzgün doza, düzgün yol – prinsipinə əməl olunmalıdır.
Xüsusi pasiyent qruplarında yanaşma
Uşaqlarda ağrı kəsici iynələrin seçimi yaş, çəki və inkişaf səviyyəsinə bağlıdır; misal üçün, 3 aydan kiçik körpələrdə QİƏD-lər böyrək qan dövranını pozduğundan çox məhdud istifadə olunur. Pediatrik protokollarda Paratsetamol və İbuprofen suspenziya formaları üstünlük təşkil etsə də, i.v. Paratsetamol 15 mg/kg dozada təsdiqlənmişdir. Yaşlı pasiyentlərdə isə polifarmasiya yayğındır, buna görə dərman-dərman qarşılıqlı təsirləri xüsusi diqqət tələb edir; QİƏD-lər ACE-inhibitorları və diuretiklərlə birlikdə böyrək çatışmazlığı riskini artırır. Opioid dozası aşağı başlanır, çünki yağ kütləsinin artması paylanma həcmində dəyişiklik yaradır.
Hamilələrdə təhlükəsizlik kateqoriyası A və B olan dərmanlar məqbuldur; Paratsetamol hamiləliyin bütün trimestrlərində nisbi təhlükəsiz hesab olunur. QİƏD-lər üçüncü trimestrdə duktus arteriozusun erkən bağlanması və döl böyrək perfuziyasını azaltma riskinə görə kontrendikasiyadır. Laktasiya dövrü üçün isə Morfin və Fentanilin südə keçməsi minimaldır, lakin Neonatal Respirator Depreseya ehtimalı səbəbilə istifadə anestezioloq-neonatoloq konsiliumunda qərar verilməlidir. Qaraciyər və böyrək yetməzliyi olan xəstələrdə doz korreksiyası Child-Pugh və eGFR dəyərlərinə əsaslanır.
Kombinasiya terapiyasının rolu
Multimodal analgeziya konsepsiyası müxtəlif təsir mexanizmlərinə malik dərmanların birlikdə istifadəsinə əsaslanır. Məsələn, Paratsetamol i.v. + Ketorolak i.m. kombinasiya sının opioid tələbatını azaltması klinik tədqiqatlarla sübut olunub. Opioid + QİƏD + yerli anestezikdən ibarət “cocktail”lər ortopedik əməliyyat sonrası erkən hərəkətliliyi stimullaşdırır. Bununla yanaşı, dərman sinerjisi riskləri artırır; Tramadol + SSRI sinfi antidepresantlar serotonin sindromuna, QİƏD + oral antikoaqulyantlar isə qanaxmaya gətirib çıxara bilər. Ona görə də bütün kombinasiyalar həkim-resept mexanizmi ilə sənədləşdirilməli, pasiyentə yazılı məlumatlandırma vərəqi təqdim edilməlidir.
İnfüzyon pompalarından istifadə narkotik analjeziklərin dəqiq dozajını təmin edir; bazal sürət + xəstə tərəfindən idarə olunan bolus (“PCA”) rejimi travma reanimasiya şöbələrində geniş yayılıb. Klinikalar adətən Morfin PCA üçün 1 mg bolus, 6 dəqiqə blok intervallı parametrlərdən başlayır. QİƏD-lərlə eyni vaxtda mədə qoruyucu lansoprazol verilməsi qastropatik riski 50 faiz azaldır. Sinergetik təsiri nəzərə alaraq ağrı nəzarəti protokolunun vahid elektron kartı tərtib edilməsi xəstəxanalarda dərman xətalarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Gələcək perspektivlər və yerli tədqiqatlar
Azərbaycan tibbi cəmiyyətində son illər ərzində farmakoepidemioloji layihələr həyata keçirilir; Respublika Klinik Xəstəxanasının 2024-cü il araşdırması göstərdi ki, Diclofenak i.m. hələ də təcili yardım çağırışlarının 35 faizində istifadə olunur. Bu isə QİƏD-lərə alternativ axtarışını aktuallaşdırır; Lornoksikam i.v. hələ erkən klinik fazadadır, lakin ilkin nəticələr toxuma penetrasiyasının yaxşı olduğunu göstərir. Eyni zamanda, universitet klinikaları Gepamit-də metabolik profilə minimal təsir edən Seleksib injeksiya forması üzrə faza-III tədqiqat planlaşdırır. Genom-seçimli analgeziya – CYP2D6, CYP3A4 genetik testləri əsasında fərdiləşdirilmiş doza təyin edən start-aplar – gələcəkdə ağrı müalicəsinin aparıcı istiqamətlərindən biri ola bilər.
Rəqəmsal səhiyyə ekosistemi də inkişaf edir; elektron resept sistemi yan təsirlərin real vaxtda monitorinqini, dərman-dərman qarşılıqlı təsir xəbərdarlıqlarını avtomatik göstərə bilər. Telemedicina xidmətləri xəstənin evdə ağrı balını izləyərək doza təklifləri verə bilər, bu isə xüsusən provincial ərazilərdə həkimə çatımlılığı artırır. Tədqiqatçılar nanopartikulyar daşıyıcılar vasitəsilə opioidlərin beyin selektiv çatdırılmasını öyrənir – nəzəri olaraq periferiya yan təsirləri azalacaq. Belə yeniliklər ağrı kəsici iynə arsenalını daha təhlükəsiz və effektiv edəcək.
Pasiyent maarifləndirilməsi və dərman savadlılığı
İynə preparatlarının potensial faydaları qədər riskləri də olduğundan, pasiyentlərə düzgün məlumat vermək son dərəcə vacibdir. Təcrübə göstərir ki, həkim tərəfindən şifahi izahla yanaşı, qrafik təlimatlar və doza cədvəlləri yazılı formada təqdim edildikdə müalicəyə riayət 30 faiz artır. “Farmakoloji pasport” adlı sadə kartda pasiyent qəbul etdiyi dərman, doza, inyeksiya vaxtı və yaranmış yan təsirləri qeyd edir, həkim isə növbəti konsultasiyada bu məlumatı təhlil edir. Tibbi maarifləndirici seminarlar, televiziyada qısa sosial çarxlar və poliklinikalardakı stendlər təhlükəsiz istifadə mədəniyyətini formalaşdırır.
Eyni zamanda, sosial mediada yayılan əsassız “möcüzəvi iynə” tövsiyələrinə qarşı mübarizə aparmaq üçün rəsmi qurumların fakt-yoxlama kampaniyaları vacibdir. Əczaçılıq işçiləri dərman verərkən pasiyentə hazırlığın düzgün sulandırılması, inyeksiya bucağı və dezinfeksiya qaydalarını qısa şəkildə izah edə bilər. Həmçinin, apteklərdə reçetesiz ağrı kəsici iynələrin satışı üzərində nəzarətin gücləndirilməsi səhiyyə strategiyasının mühüm hissəsidir. Maarifləndirmə cəhdləri həkim-pasiyent əməkdaşlığını möhkəmləndirərək, uzunmüddətli nəticədə səhiyyə xərclərini azaldır.
Nəhayət, istehsalçıların məsuliyyəti də unudulmamalıdır; ambalaj üzərində aydın doza şkalası, braille yazısı və QR-kodla rəqəmsal broşura təqdimatı preparat haqqında məlumat əlçatanlığını artırır. Tədarük zəncirində temperatur rejiminə riayət edilməsi, soyuducu iynələr üçün “soyuq zəncir” loqistika mexanizmlərinin gücləndirilməsi dərmanın effektivliyini qoruyur. Bu cür sistemli yanaşma ağrı kəsici iynələrin doğru əllərdə, doğru zamanda və doğru dozada istifadəsini təmin edir.
Müxtəlif iynə preparatlarının imkanlarını və risklərini aydın dərk edən səhiyyə qurumları ağrıya qarşı mübarizədə daha balanslı, xəstə-mərkəzli yanaşma formalaşdırır. Hər bir aktiv maddənin potensialı düzgün protokolla birləşdikdə, ağrı nəzarəti təkcə ağrı hissinin azalması deyil, eyni zamanda pasiyentin funksional bərpası və həyat keyfiyyətinin yüksəlməsi ilə nəticələnir.
Ən Çox Verilən Suallar
Diclofenak i.m. vurulduqdan sonra plazmada pik konsentrasiyaya təxminən 20–25 dəqiqəyə çatır. Ağrı skoru bu müddətin sonunda statistik olaraq əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Əgər ağrı səbəbi iltihab mənşəlidirsə, anti-inflamatuar təsir 1–2 saat ərzində daha da güclənir. Tam təsir müddəti orta hesabla 6–8 saat davam edir.
Ketorolakın parenteral forması 5 gündən artıq istifadə edilə bilməz, çünki bu həddən sonra mədə-bağırsaq qanaxması və böyrək fəsadları əhəmiyyətli dərəcədə artır. Yetkin xəstələr üçün gündəlik maksimum doza 90 mq-dır. Əlavə analjeziya zəruri olarsa, alternativ dərman sinifinə keçid məsləhətdir. Müalicə dövründə serum kreatinin və hemoglobin dəyərləri izlənməlidir.
Bəli, Metamizol agranulositoz potensialına malikdir, lakin insidens nisbətən aşağıdır. Risk daha çox uzunmüddətli və ya yüksək dozalı istifadə zamanı artır. Terapiyaya başlamazdan əvvəl, eləcə də 3–5 gün sonra tam qan analizi aparılmalıdır. Leukosit sayı kritik həddən aşağı düşərsə, dərman dərhal dayandırılır və müvafiq müalicə başlanır.
Tramadol klassik opioidlərlə müqayisədə asılılıq riskini xeyli azaltsa da, yüksək doza və uzunmüddətli istifadə hallarında psixoloji və fiziki asılılıq yarada bilər. Dərman kəsildikdə yüngül çəkilmə simptomları – əzələ ağrısı, narahatlıq, tərləmə – mümkün olur. Buna görə dozanı tədricən azaltmaq tövsiyə edilir. Anamnezində maddə asılılığı olan xəstələrdə Tramadol yalnız həkim nəzarəti altında təyin edilməlidir.
Morfin respirator depreseya və hipotenziya riski daşıdığı üçün yalnız stasionar şəraitdə, təcrübəli tibb personalı tərəfindən istifadə olunmalıdır. Doza titrasiyası xəstənin ağrı balına və həyat göstəricilərinə əsaslanır. Yanında nalokson antidotu saxlanması protokol üzrə vacibdir. Özbaşına istifadə ölümcül nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Paratsetamolun metabolizmi qaraciyərdə baş verir və yüksək dozalarda hepatotoksik metabolitlərin səviyyəsi artır. 24 saat ərzində 4 qramdan artıq qəbul qaraciyər hüceyrələrində zədələnmə yarada bilər. Alkoqolizm, malnütrisiya və mövcud qaraciyər xəstəlikləri riski daha da yüksəldir. Belə pasiyentlərdə doza korreksiyası aparılmalı və qaraciyər fermentləri izlənməlidir.
Dexketoprofen molekulun yalnız aktiv S-enantiomerini ehtiva etdiyindən analjezik təsiri daha selektivdir və mədə-bağırsaq yan təsirləri nisbətən azdır. Ketoprofen isə rasemik qarışıqdır və COX-1 inhibisiyası daha güclüdür, bu da erosiv fəsad riskini artırır. Dexketoprofenin yarımparçalanma müddəti qısa olsa da, plazmada sabit profil verir. Hər iki dərman böyrək funksiyası pozulmuş xəstələrdə ehtiyatla istifadə olunmalıdır.
Hamiləlik dövründə Paratsetamol həkim tərəfindən təsdiqlənmiş dozalarda ən təhlükəsiz seçim sayılır. QİƏD-lər xüsusilə üçüncü trimestrdə duktus arteriozusun vaxtından əvvəl bağlanması riski səbəbilə kontrendikasiyadır. Opioidlər qısa müddətdə və minimal dozada anestezioloq nəzarəti altında verilə bilər, lakin neonatal respirator depreseya ehtimalı mövcuddur. Doğuş ağrısı üçün Nalbufin kimi qarışıq agonist-antagonistlər bəzi hallarda üstünlük təşkil edir.
Qəbizlik əsasən Morfin, Tramadol və Fentanil kimi opioid inyeksiyaları ilə əlaqədardır, çünki bu dərmanlar bağırsaq peristaltikasını zəiflədir. Profilaktik tədbir olaraq lifli qida, bol maye qəbulu və lazım gəldikdə laksatiflər təyin edilir. QİƏD-lər və Paratsetamol bağırsaq hərəkətinə ciddi təsir göstərmir. Simptom 48 saatdan çox davam edərsə, həkimə müraciət olunmalıdır.
İntramüskulyar inyeksiya dərmanı əzələ lifləri arasına yeridir və təsirə başlama vaxtı i.v. yolla müqayisədə daha gecdir, lakin təsir müddəti uzun ola bilər. İntravenoz inyeksiya isə dərmanı birbaşa qan dövranına verərək sürətli analjeziya təmin edir, lakin yanlış yeridilmə damar zədələnməsinə səbəb ola bilər. Preparatın xüsusiyyətləri, tələb olunan sürət və klinik vəziyyət inyeksiya yolunun seçilməsində həlledici faktorlardır. Hər iki halda steril texnika və düzgün iynə ölçüsü vacibdir.
