Aysberqlər əsrlər boyu insanları heyran qoyan və eyni zamanda təhlükə yaradan nəhəng buz parçalarıdır. Onlar əsasən qütb buzlaqlarının parçalanması nəticəsində yaranır və açıq sularda sürüşərək okeanda üzürlər. 2025-ci il üçün aparılan araşdırmalar göstərir ki, qlobal istiləşmə və iqlim dəyişiklikləri səbəbindən aysberqlərin sayı və ölçüsü sürətlə dəyişir.

Bu məqalədə aysberqlərin tərifi, coğrafi yayılması, tarixi hadisələr, fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri, əhəmiyyəti, yaratdığı təhlükələr, ekosistemə təsiri və son elmi araşdırmalar haqqında geniş məlumat təqdim olunacaq.

Aysberq nədir?

Aysberq, əsasən buzlaqlardan qopan və okeanda sərbəst üzən böyük buz kütləsidir. Onlar şirin sudan ibarətdir və suyun üzərində yalnız təxminən 10%-i görünür, qalan 90%-i isə suyun altında qalır. Bu xüsusiyyət aysberqləri xüsusilə təhlükəli edir, çünki gəmilər üçün görünməyən böyük buz kütlələri suda gizlənə bilər.

Aysberqlərin ölçüsü müxtəlif olur. Kiçik aysberqlər bir neçə metr enində ola bilər, böyük aysberqlər isə minlərlə kvadrat kilometr sahəni əhatə edə bilər. Məsələn, A76 adlı aysberq 2021-ci ildə Antarktidadan qopmuş və 4.320 kvadrat kilometr sahəsi ilə dünyada qeydə alınmış ən böyük aysberqlərdən biri olmuşdur.

Aysberqlərin yaranma prosesi

Aysberqlər buzlaqlardan və ya şelf buzlaqlarından qopan buz parçalarıdır. Bu prosesə “buzlaqlardan qopma” (calving) deyilir. Yaranma prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

1. Buzlaq hərəkəti: Qütb buzlaqları ağır buz kütlələrindən ibarətdir və onlar çəkisinin təsiri ilə yavaş-yavaş irəliləyir.
2. Buz çatlaması: Temperatur dəyişiklikləri və təzyiq fərqləri buzlaqlarda çatların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
3. Aysberqin ayrılması: Buzlaqdan qopan böyük buz parçaları okeana düşür və sərbəst üzməyə başlayır.
4. Sərbəst hərəkət: Aysberqlər okean cərəyanları və küləklərin təsiri ilə müxtəlif istiqamətlərə hərəkət edir.

Aysberqlərin ömrü onillərlə davam edə bilər, amma isti sularda onlar tədricən əriyir və yox olur.

Aysberqlərin coğrafi yayılması

Aysberqlər əsasən iki əsas bölgədə formalaşır:

1. Antarktida aysberqləri

• Dünyadakı aysberqlərin 90%-i Antarktida buzlaqlarından qopur.
• Bunlar adətən ən böyük və nəhəng aysberqlər olur.
• Antarktida şelf buzlaqları parçalandıqda böyük buz blokları okeana düşür.

2. Qrenlandiya aysberqləri

• Qrenlandiya buzlaqlarından ayrılan aysberqlər əsasən Atlantik okeanına doğru hərəkət edir.
• Titanik gəmisinin batmasına səbəb olan aysberq də Qrenlandiyadan gəlmişdi.
• Qrenlandiya aysberqləri Antarktida aysberqlərindən kiçik olsa da, gəmi yolları üçün ciddi təhlükə yaradır.

Bundan əlavə, Kanada, Alyaska və Norveç sahillərində də kiçik ölçülü aysberqlərə rast gəlinir.

Aysberqlərin tarixi

Aysberqlər tarix boyu müxtəlif hadisələrə səbəb olub. Ən məşhur hadisələrdən bəziləri:

1. Titanik fəlakəti (1912-ci il)

• Dünyanın ən məşhur gəmi qəzası 14 aprel 1912-ci ildə baş verdi.
• Titanik gəmisinin göyərtəsində 2.224 nəfər var idi.
• Gəmi Şimali Atlantikada bir aysberqlə toqquşaraq batdı.
• Hadisə nəticəsində 1.500-dən çox insan həlak oldu.

2. A68a aysberqi (2020-ci il)

• A68a adlı aysberq Antarktidadan qopan və Atlantik okeanında 2 il ərzində hərəkət edən nəhəng buz kütləsi idi.
• Uzunluğu 150 km, eni isə 48 km idi.
• A68a Cənubi Georgiya adasına yaxınlaşaraq ciddi ekoloji problemlər yaratdı.

3. A76 aysberqi (2021-ci il)

• A76 dünyanın ən böyük aysberqlərindən biri olub.
• Sahəsi 4.320 km² idi və İspaniyanın Mayorka adasından böyük idi.
• Onun əriməsi okean ekosistemində duzluluq balansını dəyişdirdi.

Fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri

Aysberqlərin əsas xüsusiyyətləri:

Aysberqlərin rəngi onların tərkibində olan hava qabarcıqlarına və işığın suda əks olunmasına bağlıdır.

Aysberqlərin faydaları və zərərləri

✅ Faydaları

✔ Təbii su mənbəyidir – Aysberqlər böyük miqdarda şirin su ehtiva edir.
✔ Okean ekosistemini qidalandırır – Ərimə zamanı içindəki minerallar suya qarışır və dəniz canlılarına qida verir.
✔ İqlim tarixi haqqında məlumat verir – Aysberqlər minilliklər boyu saxlanmış qaz qabarcıqları vasitəsilə keçmiş iqlim şəraitini öyrənməyə imkan yaradır.

❌ Zərərləri

❌ Gəmiçilik üçün təhlükəlidir – Aysberqlər gəmi yollarında qəzalara səbəb ola bilər.
❌ İqlim dəyişikliklərinə təsir edir – Onların əriməsi dəniz səviyyəsini artırır.
❌ Dəniz axınlarına təsir edir – Okean suyu duzluluğunun azalmasına səbəb ola bilər.

Tez-tez verilən suallar

1. Aysberqlər haradan gəlir?

Onlar əsasən Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarından qopan buz parçalarından əmələ gəlir.

2. Aysberqlər tamamilə əriyəndə nə baş verir?

Onlar okean suyuna qarışır və suyun tərkibini dəyişdirir.

3. Niyə aysberqlər ağ və ya mavi görünür?

Onların rəngi işığın su içində əks olunma xüsusiyyətindən asılıdır.

4. Gələcəkdə aysberqlər yox ola bilərmi?

Əgər qlobal istiləşmə bu templə davam etsə, aysberqlərin sayı azalacaq.