Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixində əlyazmaların toplanması, qorunması, araşdırılması və elmi dövriyyəyə buraxılması daim aktual və strateji əhəmiyyət kəsb edib. Bu sahədə xüsusi ixtisaslaşmış elmi-tədqiqat müəssisəsi olan Əlyazmalar İnstitutu həm elmi, həm mədəni, həm də tarixi baxımdan milli sərvətin qorunmasında müstəsna rol oynayır. Əlyazmalar İnsitutu sadəcə arxiv və fond deyil, eyni zamanda min illərlə zəngin irsin daşıyıcısı, bəşəriyyətin intellektual və mənəvi inkişafını təcəssüm etdirən bir mərkəzdir. Bu müəssisə təkcə Azərbaycanda deyil, bütövlükdə Şərq və İslam sivilizasiyasında unikal əlyazmaların qorunduğu, kataloqlaşdırıldığı, transliterasiya və tərcümə olunduğu və tədqiq edildiyi elmi və mədəni platformadır.
Əlyazmalar İnsitutunun yaranması, inkişafı, fəaliyyət istiqamətləri, dünya miqyasında tanınması və burada qorunan unikal nümunələr Azərbaycan xalqının elmə, tarixə, ədəbiyyata, dinə və elmi ənənələrə münasibətinin aydın təzahürüdür. İnstitutun fondunda toplanmış minlərlə əlyazma, nadir kitab, qədim sənəd və xəttatlıq nümunəsi elmi araşdırmalar, filologiya, tarix, dinşünaslıq, sənətşünaslıq, paleoqrafiya üçün əvəzolunmaz mənbədir. Əlyazmalar İnstitutu həm ölkəmizin, həm də ümumilikdə türk-islam dünyasının elmi, mədəni və mənəvi xəzinəsinin qoruyucusudur.
Əlyazmalar İnstitutunun yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri
Azərbaycan ərazisində əlyazmaların toplanması və qorunması ənənəsi hələ qədim dövrlərə, böyük mədəniyyət ocaqlarının – saray kitabxanalarının, mədrəsələrin, məscidlərin fəaliyyətinə gedib çıxır. Ancaq əlyazmaların sistemli şəkildə toplanması, elmi metodlarla araşdırılması və saxlanılması ideyası 20-ci əsrin əvvəllərində aktuallaşdı. 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin nəzdində ilk əlyazma fondu təşkil olundu və burada toplanmış əlyazmalar tədricən sistemləşdirildi. 1950-ci illərdə Azərbaycan SSR EA-nın təşəbbüsü ilə mövcud əlyazma fondu genişləndirildi və 1950-ci illərin sonlarında müstəqil bir elmi-tədqiqat müəssisəsi – Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu yaradıldı.
1966-cı ildə institut müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməyə başladı və artıq həmin dövrdə Şərq ölkələrindən, Rusiya, Orta Asiya və Qafqaz bölgəsindən toplanan əlyazmalar, nadir çap kitabları, sənədlər, xəritələr və miniatürlər xüsusi fondlara daxil edildi. Əlyazmalar İnstitutunun yaradılmasında və inkişafında görkəmli alimlər – Əliyar Səfərov, Əliyar Səfərov, Ziya Bünyadov, Azadə Musayev və başqalarının böyük xidməti olub. İnstitutun fəaliyyəti genişləndikcə, fondlar zənginləşdikcə burada işə qəbul edilən mütəxəssislərin sayı artdı və beynəlxalq elmi əməkdaşlıq quruldu.
Əlyazmalar İnstitutunun fondları və burada qorunan irs
Hazırda Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında 40 mindən çox əlyazma və nadir kitab saxlanılır. Əlyazmalar əsasən ərəb, fars, türk (o cümlədən osmanlı və qədim Azərbaycan dili), azərbaycan, rus və digər dillərdədir. Bu əlyazmaların əksəriyyəti XI-XIX əsrlərə, bəziləri isə daha qədim dövrlərə aiddir. İnstitutun fondları aşağıdakı bölmələr üzrə təsnif olunub: İslam elmləri (fiqh, təfsir, hədis, təsəvvüf), tarix, coğrafiya, riyaziyyat, təbabət, fəlsəfə, ədəbiyyat, poetika, musiqi, sənətşünaslıq, dilçilik və digər sahələrə dair əsərlər. Qafqaz, Orta Asiya, Anadolu və Yaxın Şərq bölgəsindən olan əlyazmalar dünya mədəniyyətinin bənzərsiz nümunələridir.
Ən məşhur əlyazmalar sırasında Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si, Füzulinin “Leyli və Məcnun”u, Məhəmməd Füzuli, Xətai, Vaqif, Natəvan və digər klassiklərin orijinal əlyazmaları, qədim təbabət traktatları, riyaziyyat və astronomiya əsərləri, miniatürlü nadir kitablar, Quran nüsxələri, xəttatlıq sənəti nümunələri xüsusi yer tutur. Əlyazmalar həm məzmun, həm də poliqrafik baxımdan çox qiymətlidir. Onların üzərində sənətkarlıq, ornamentika, miniatür, qızıl işləmələr, xüsusi mürəkkəb və kağız texnologiyaları tətbiq olunub.
Elmi-tədqiqat və bərpa fəaliyyəti
Əlyazmalar İnstitutunun əsas vəzifələrindən biri qorunan əlyazmaların elmi tədqiqi, bərpası, transliterasiyası və tərcüməsidir. İnstitutda fəaliyyət göstərən filoloq, tarixçi, şərqşünas, paleoqraf, sənətşünas və restavrator mütəxəssislər əlyazmaların tarixini, məzmununu, dil və üslub xüsusiyyətlərini araşdırır, onları müasir Azərbaycan dilinə və digər dillərə tərcümə edir, annotasiya və kataloqlar hazırlayır, nəşrlər həyata keçirir. Əlyazmaların qorunması üçün xüsusi texniki avadanlıq və bərpa laboratoriyaları mövcuddur. Restavrasiya prosesi bir neçə mərhələdə həyata keçirilir: tozdan, kir və nəmişlikdən təmizlənmə, fiziki zədələrin aradan qaldırılması, kağızın bərpası, mürəkkəb və naxışların qorunması və s.
İnstitutun alimləri mütəmadi olaraq beynəlxalq konfranslarda, simpoziumlarda, sərgilərdə iştirak edir, dünya elminə Azərbaycan əlyazma xəzinəsinin unikal nümunələrini təqdim edir. Eyni zamanda, yerli və xarici alimlərlə birgə layihələr, beynəlxalq tədqiqat proqramları həyata keçirilir.
Əlyazmaların rəqəmsallaşdırılması və müasir dövrdə yeni imkanlar
Son illərdə institutun prioritet istiqamətlərindən biri əlyazmaların rəqəmsallaşdırılması və elektron bazasının yaradılmasıdır. Bu, həm nadir və zərif əlyazmaların qorunması, həm də elmi dövriyyəyə çıxarılması baxımından olduqca vacibdir. Rəqəmsallaşdırılmış əlyazmalar institutun rəsmi portalında, dünyanın nüfuzlu elektron kitabxanalarında və beynəlxalq elmi şəbəkələrdə əlçatan olur. Bu layihələr elm adamları üçün yeni imkanlar açır, Azərbaycan elmi irsinin tanıdılması və təbliği üçün müasir metodlar yaradır.
Müasir dövrdə institutda elektron kataloq və axtarış sistemləri, virtual sərgilər, interaktiv təqdimatlar, elmi məqalə bazaları yaradılıb. Bu həm elmi dövriyyənin sürətlənməsi, həm də gənc nəslin tarix və mədəniyyətə marağının artırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əlyazmalar İnstitutu dünya miqyasında ən müasir elmi və texnoloji nailiyyətlərdən faydalanaraq öz xəzinəsini gələcək nəsillərə çatdırır.
Əlyazmalar İnstitutunun maarifləndirici və mədəni fəaliyyəti
İnstitutun elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə yanaşı, maarifləndirmə və ictimaiyyətlə əlaqələr sahəsində də böyük işlər görülür. Burada mütəmadi olaraq açıq qapı günləri, sərgilər, konfranslar, seminarlar təşkil edilir. Orta və ali məktəb şagirdləri, tələbələr, müəllimlər, tarixçi və sənətşünaslar institutda əlyazmaların canlı nümayişində, elmi müzakirələrdə, master-klasslarda iştirak edir, Azərbaycan və dünya mədəniyyətinin zənginliyini birbaşa hiss edirlər. İnstitutun elmi nəşrləri, kataloqları, biblioqrafiyaları, virtual turlar və tədris proqramları geniş auditoriyaya yönəlib.
İctimaiyyətlə əlaqə və maarifləndirmə məqsədilə institutun fondlarında saxlanılan unikal əlyazmalar tez-tez müxtəlif muzeylərdə, beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilir. Bu, Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, tarixinin, sənətinin dünyada tanıdılmasına, ölkənin imicinin formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərir.
Əlyazmalar İnstitutunun beynəlxalq elmi mühitdə rolu
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu yalnız milli deyil, beynəlxalq səviyyədə də tanınan elmi-tədqiqat və mədəniyyət ocağıdır. İnstitut dünyanın bir sıra böyük kitabxana və arxivləri – Britaniya Kitabxanası, Vatikan Kitabxanası, Rusiya Dövlət Kitabxanası, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyası və s. ilə elmi əlaqələr qurub, birgə layihələr reallaşdırır. İllər ərzində institutun tədqiqatçıları İran, Türkiyə, Özbəkistan, Misir, Hindistan və digər ölkələrin əlyazma mərkəzlərində olmuş, oradakı nümunələrlə müqayisəli tədqiqatlar aparmışdır.
Əlyazmalar İnstitutunun kataloqları, elmi nəşrləri, tədqiqatları dünya elmi ictimaiyyətində böyük maraq doğurur. Unikal əlyazmalar bir çox beynəlxalq konfrans və sərgilərdə yüksək qiymətləndirilir, Azərbaycan irsinin öyrənilməsi və yayılmasında aparıcı rol oynayır.
Əlyazmalar İnstitutu Azərbaycanın elm, mədəniyyət və mənəviyyat tarixində əvəzsiz yerə malikdir. Bu elm ocağı yalnız milli mirası qorumaqla kifayətlənmir, həm də onu araşdırır, yeni elmi nəticələr əldə edir, gənc nəslə ötürür və dünya elminə inteqrasiya edir. İnstitutun fəaliyyəti Azərbaycanın intellektual potensialının, tarixi və mədəni irsinin, bəşəriyyətin ümumi elmi inkişafına verdiyi töhfənin bariz nümunəsidir. Əlyazmaların qorunması, tədqiqi və təbliği elmin, maarifin, mədəniyyətin davamlı inkişafı üçün mühüm baza yaradır. Bu institutun xəzinəsi həm indiki, həm gələcək nəsillər üçün əvəzolunmaz bilik və ruhani dəyər mənbəyidir. Onun fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan xalqı öz köklərinə, keçmişinə və bəşəriyyətin böyük intellektual mirasına sahib çıxır, milli-mənəvi identitetini möhkəmləndirir.
Ən Çox Verilən Suallar
-
Əlyazmalar İnstitutu nə vaxt yaradılıb və əsas məqsədi nədir?
İnstitut 1950-ci illərdə yaradılıb, məqsədi qədim əlyazmaların toplanması, qorunması, tədqiqi və elmi dövriyyəyə buraxılmasıdır. -
Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında nə qədər əlyazma və nadir kitab var?
Hal-hazırda fondlarda 40 mindən çox əlyazma, nadir kitab, xəttatlıq nümunəsi və qədim sənəd saxlanılır. -
Əlyazmalar İnstitutunda hansı dillərdə əlyazmalar qorunur?
Ərəb, fars, türk, azərbaycan, rus və digər Şərq və Avropa dillərində əlyazmalar mövcuddur. -
Ən məşhur əlyazmalar hansılardır?
Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xətai, Natəvan və digər klassiklərin əlyazmaları, qədim təbabət, tarix və coğrafiya əsərləri, nadir Quran nüsxələri, xəttatlıq və miniatür nümunələri ən qiymətli əlyazmalar sırasındadır. -
Əlyazmaların bərpası və qorunması necə həyata keçirilir?
Müasir texnoloji avadanlıqlarla, xüsusi laboratoriyalarda, ixtisaslı restavratorlar tərəfindən bir neçə mərhələdə bərpa və konservasiya olunur. -
Əlyazmalar İnstitutunun elmi-tədqiqat fəaliyyəti nədən ibarətdir?
Əlyazmaların transliterasiyası, tərcüməsi, annotasiya və kataloqların hazırlanması, elmi nəşrlərin çapı, beynəlxalq tədqiqat və layihələr əsas fəaliyyət istiqamətləridir. -
Əlyazmalar İnstitutunda rəqəmsallaşdırma prosesi necə aparılır?
Nadir əlyazmalar xüsusi avadanlıqda rəqəmsallaşdırılır və elektron kataloqda yerləşdirilir, elmi ictimaiyyət üçün açıq olur. -
İnstitutun beynəlxalq əlaqələri varmı?
Bəli, institut dünyanın böyük kitabxana və arxivləri, bir sıra elmi tədqiqat mərkəzləri ilə sıx əməkdaşlıq edir. -
Əlyazmalar İnstitutunda sərgi və maarifləndirici tədbirlər keçirilirmi?
İlboyu institutda müxtəlif sərgilər, elmi konfranslar, açıq qapı günləri, ictimai təqdimatlar və master-klasslar təşkil edilir. -
Əlyazmalar İnstitutu gənclər üçün hansı imkanlar yaradır?
Tələbə və tədqiqatçılar üçün təcrübə proqramları, virtual turlar, interaktiv dərslər və elmi seminarlar mövcuddur.
