Cəmiyyətdə yetkinlik yaşına çatmayan şəxslər, yəni azyaşlılar müəyyən sənədlər və qanunlarla qorunur. Azyaşlı termini bəzən sadəcə bioloji yaşa istinadla başa düşülsə də, bu məfhumun hüquqi baxımdan daha geniş izahı vardır. Azyaşlılığın təyin olunması təkcə yaş faktoru ilə deyil, o şəxsin hüquqi əməlqabiliyyətinin olub-olmaması ilə də qiymətləndirilir. Onların hüquqi müdafiəsi yalnız milli qanunvericiliklə deyil, həm də beynəlxalq hüquq normaları ilə təmin edilir. Bu səbəbdən azyaşlılarla bağlı mövcud hüquqi mexanizmlər çoxşaxəli və kompleks bir sistem təşkil edir.
Azyaşlı kim sayılır?
Azyaşlı termini adətən 18 yaşdan kiçik olan şəxslərə aid edilir. BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasına görə uşaq anlayışı 18 yaşdan aşağı olan hər bir insanı əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə də 18 yaş yetkinlik yaşı kimi tanınır. Bu yaşdan aşağı olan şəxslər əməlli hüquq qabiliyyətinə malik deyillər və onların adından valideynlər, vəsiə və ya qanuni nümayəndələr əməliyyatlar aparırlar. Bu kateqoriyaya düşən şəxslərin hüquqları xüsusi diqqət və müdafiə tələb edir.
Azyaşlılar əmək bazarında necə təqdim olunur?
Azyaşlılar adətən təhsillə məşğul olduqları üçün əmək bazarında iştirakları məhduddur. Ancaq bəzi hallarda 15 yaşdan yuxarı olan azyaşlılara qanunla icazə verilmişdir ki, onlara zərər vurmayan yəni fiziki, zehni, əxlaqi, sosial tərəqqiyə mane olmayan işlərdə əməklə təşəğgül olunsunlar. Belə işlərə adətən yüngül fiziki fəaliyyətlər, könüllü sosial işlər və ya yay mövsümündə görülən sadə peşə işləri daxildir. Əmək bazarında azyaşlıların iştirakı yalnız onların rifahı və inkişafı üçün uyğun olduqda məqbul hesab olunur. Onların əmək bazarına daxil olması ciddi nəzarət və qanuni qaydalar çərçivəsində baş verir.
Azyaşlılar işləyə bilərmi?
Azyaşlıların işləyə bilməsinin əsas şərti yaş və işin məzmunudur. Ən az 15 yaşı tamam olan azyaşlılar qanunla sadə əmək işlərinə cəlb oluna bilərlər. Lakin bu zaman onların səhiyyə durumlarının uyğunluğu, iş mühitinin təhlükəsizlik şərtləri kimi əsas prinsiplər əsas götürülür. Həmçinin, iş saatları gündə 4 saatdan çox olmamalıdır və onların təhsillərinə mane olmamalıdır. İşə başlamazdan əvvəl azyaşlıların valideynlərinin və ya qanuni nümayəndələrinin yazılı razılığı tələb olunur.
Azyaşlıların əmək hüquqları
Azyaşlılar da digər əmək subyektləri kimi hüquqlara malikdirlər. Onlara müvafiq maaş, istirahət vaxtı, səhiyyə xidmətləri və təhlükəsizlik şərtlərinə cavab verən şərait yaradılmalıdır. Hər bir işəgötürən azyaşlı işçini işə götürdükdə məcburidir ki, tibbi yoxlamadan keçirsin və onunla yazılı əmək müqaviləsi bağlasın. Bundan əlavə, azyaşlıların hüquqlarının pozulması halları dövlət nəzarəti altında ciddi şəkildə araşdırılır. Əmək Müfəttişliyi belə halların qarşısını almaq üçün davamlı yoxlamalar aparır.
Azyaşlıların istismardan qorunması
Azyaşlıların işə cəlb edilməsi zamanı bəzi neqativ hallarla rastlaşmaq mümkündür. Ucuz iş gücü kimi istifadə olunması, qeyri-qanuni işlərə cəlb olunmaları və ya psixoloji zorakılıq kimi hallar qanunla ciddi formada qadağan edilir. Şikayət hallarında müvafiq qurumların müdaxiləsi şərtidir. Azyaşlıların hüquqlarının pozulması hallarında prokurorluq və əmək müfəttişlikləri dərhal tədbir görür. Qanunsuz əmək cəlbi halları ciddi cərimə və cinayət məsuliyyəti ilə nəticələnə bilər.
Azyaşlılar və təhsil hüququ
Təhsil azyaşlılar üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Konstitusiyaya görə ibtidai və orta təhsil məcburidir. Bu səbəbdən azyaşlının işə cəlb olunması təhsildən yayındırıcı olmamalı, onun fərdi tərəqqisinə ziyan vurmamalıdır. Dövlət azyaşlıların təhsilinə mane olan bütün fəaliyyətləri məhdudlaşdırır. Təhsil müəssisələri və valideynlər bu istiqamətdə birgə məsuliyyət daşıyırlar.
Azyaşlılıqdan yetkinliyə keçid
Yetkinliyə keçid prosesində şəxsin hüquqlarının dairəsi genişlənir. 18 yaş tamam olduqda şəxsin tam hüquq əməlqabiliyyəti formalaşır. Bu yaşdan sonra şəxs müstəqil şəkildə əmək müqaviləsi bağlaya, bank hesabı aça və digər rəsmi hüquqi prosedurlar yerinə yetirə bilir. Yetkinlik yaşına çatmaqla hüquqi məsuliyyətlər və vəzifələr də artır. Bu mərhələdə gənclərin hüquqi maarifləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Azyaşlının məsuliyyət yaşı və qanunla münasibəti
Cinayət Məcəlləsinə görə 14 yaşdan yuxarı azyaşlılar məsuliyyət daşıya bilər. Lakin bu məsuliyyət məhdud xarakter daşıyır və yaşların mənəvi-psixoloji inkişafının səviyyəsi də nəzərə alınır. Məhkəmələr bu kimi hallarda əlavə ekspertiza tələb edə bilər. 14-18 yaş arasında törədilən cinayətlər zamanı cəza siyasəti daha yumşaq və tərbiyəedici xarakter daşıyır. Bu, uşaqların yenidən cəmiyyətə qazandırılmasını hədəfləyir.
Azyaşlılara dəstək mexanizmləri
Azyaşlıların qorunması üçün dəstək sistemləri mövcuddur. Sosial Xidmətlər Agentliyi, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi, uşaq telefon xətləri və QHT-lər bu istiqamətdə işlər aparırlar. Həmçinin, məktəblərdə psixoloqlar və sosial müəllimlər vasitəsilə uşaqların vəziyyəti daim izlənilir. Yardıma ehtiyacı olan uşaqlar üçün sosial yardım və reabilitasiya mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Bu strukturların fəaliyyəti dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir və nəzarət olunur.
Azyaşlılarla bağlı beynəlxalq standartlar
BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası, UNICEF-in prinsipləri və Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) norma və standartları azyaşlıların üstün qorunmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan da bu konvensiyalara qoşulmaqla öhdəlik götürüb. Bu sənədlər uşaqların istismarının qarşısının alınmasını, təhsilə bərabər çıxışı və rifahının qorunmasını təmin edir. Beynəlxalq təşkilatlar mütəmadi olaraq dövlətlərlə əməkdaşlıq edir və hesabatlar tələb edir. Bu standartlar yerli qanunvericiliyin də inkişafına təkan verir.
Azyaşlı anlayışı sadəcə bioloji yaşdan ibarət deyil. Bu anlayış daxilində sosial qorunma, əmək hüquqları, təhsil imkanları və cinayi məsuliyyət kimi vacib faktorlar yer alır. Azyaşlıların istismar edilməsinin qarşısını almaq, onlara bərabər imkanlar yaratmaq və dövlətin qoruyucu mərkəz rolu zamanımızda daha da əhəmiyyətlidir. Hüquq sistemimiz azyaşlıların həm hüquqi, həm də sosial müdafiəsini təmin etmək üçün ardıcıl olaraq təkmilləşir. Cəmiyyətin hər üzvü müəllim, valideyn, işəgötürən və dövlət qurumu – bu prosesdə mühüm rola malikdir.
Ən Çox Verilən Suallar
18 yaşdan aşağı bütün şəxslər azyaşlı sayılır.
Qanunla icazə verilmiş sadə və yük yaratmayan işlərdə bəli.
Qanunsuz əmək cəlbi olduqda cərimə və ya cinayi məsuliyyət mümkün ola bilir.
Bəli, digər işçilər kimi maaş alma hüququ var.
Əgər azyaşlı 15-18 yaş arasındadırsa, valideynin və ya qanuni nümayəndənin yazılı razılığı ilə əmək müqaviləsi bağlana bilər.
Bəli, ibtidai və orta təhsil məcburidir.
Bəli, azyaşlılar üçün dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən müxtəlif qoruma və dəstək proqramları mövcuddur. Bu proqramlar onların hüquqlarının müdafiəsini və inkişafını təmin edir.
Bəli, 14 yaşdan yuxarı azyaşlılar bəzi hallarda məhkəmə qarşısına çıxarıla bilər, lakin bu zaman onların hüquqi və psixoloji müdafiəsi mütləq təmin edilməlidir.
14 yaşına çatmış azyaşlı bəzi ağır cinayətlər törədərsə, məhdud formada hüquqi məsuliyyət daşıyır. Bu zaman məhkəmə onun psixoloji və inkişaf səviyyəsini də nəzərə alır.
Uşaq və ya onun ailəsi hüquq-mühafizə orqanlarına, Əmək Müfəttişliyinə, Dövlət Uşaq Hüquqları Müdafiəsi xidmətinə və ya sosial yardım qurumlarına müraciət edə bilər.
