Badə sözü lüğəvi baxımdan bir neçə əsas mənanı əhatə edir. Ən geniş və qəbul olunan mənası “içki, şərab dolu piyalə və ya qədəh”dir. Daha sadə desək, badə həm şərab, həm də şərabın töküldüyü qab anlamında işlənir. Azərbaycan dilində badə adətən qırmızı şərab, bəzən isə digər spirtli içkilərin simvolu kimi çıxış edir. Söz “piyalə”, “qədəh”, “stəkan” kimi yaxın anlamlı ifadələrlə sinonim ola bilər, lakin badə xüsusi poetik və rəmzi çalar daşıyır.
Badə sözü bədii mətnlərdə tez-tez məcazi səviyyədə – sevinc, kədər, eşq, ilham, sərxoşluq, azadlıq, hətta hikmət və həyat fəlsəfəsi kimi mənalar da kəsb edir. Mistik poeziyada, xüsusən sufi ədəbiyyatında badə ilahi məhəbbət, ilahi bilik və ya həqiqətə aparan yolun rəmzi kimi işlənir.
Badə sözünün etimologiyası və tarixi kökləri
Badə sözünün mənşəyi qədim fars (pers) dilinə gedib çıxır. Fars dilində “bâde” – şərab, içki anlamındadır və bu forma, bir sıra türk dillərinə də keçmişdir. Qədim zamanlardan şərq poeziyasında və gündəlik həyatında şərab mədəniyyəti inkişaf etmiş, badə sözü klassik fars və ərəb poeziyasının təsiri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına və leksikonuna daxil olmuşdur. Sözün işlənməsi Sasanilər dövründən və daha əvvəldən gələn poetik ənənəyə əsaslanır.
Tarixi mənbələrə görə, badə həm fiziki, həm də simvolik məna daşıyırdı. Orta əsrlərdə şairlər, filosoflar və sufilər badə içmək aktını ilahi eşq, biliyin sərxoşluğu və dünyəvi məhdudiyyətlərdən azad olmaq rəmzi kimi təsvir edirdilər.
Badə sözünün işlənmə formaları və poetik məqamları
Badə sözü Azərbaycan və ümumşərq poeziyasında ən parlaq və çoxplanlı rəmzlərdən biridir. Füzuli, Nizami, Hafiz, Sədi, Xətai kimi klassiklərin əsərlərində badə yalnız içki və şərab anlamında deyil, həm də məcazi – eşq, məhəbbət, fani həyat, dərd, hikmət və ilahi sirr kimi işlədilir.
Bölünmüş izah:
- Birbaşa mənada:
Badə – şərab və ya digər içkilərin töküldüyü qab, qədəh.
Məsələn: “Badəni qaldır, dostum!” ifadəsində bu, birbaşa içki qabına işarədir. - Məcazi mənada:
Badə – həyat sevinci, eşq, sərxoşluq, ilham, ilahi məhəbbət.
Məsələn: “Məhəbbət badəsindən içdim” – burada məhəbbət və ilhamın təsiri nəzərdə tutulur. - Sufi poeziyasında:
Badə – həqiqətə aparan rəmz, ilahi bilik, ruhani sərxoşluq.
Şairlər ilahi eşqin sərxoşluğunu badə içmək obrazı ilə təsvir ediblər. - Dostluq və məclis motivində:
Badə – səmimi ünsiyyət, dostluq və azadlıq, məclisin şənliyi və birliyi üçün istifadə olunur.
Badə sözünün ədəbi və gündəlik kontekstlərdə işlənməsi
| Kontekst | Badə sözünün mənası | Nümunə ifadə və ya şeir parçası |
|---|---|---|
| Fiziki mənada | Şərab, içki qabı, qədəh | “Badəni doldur, bir daha içək” |
| Poetik məna | Eşq, ilham, həzz, azadlıq | “Eşq badəsindən məst oldum, ay dilbər” |
| Mistik məna | Ilahi bilik, ruhi sərxoşluq | “Badə içənlər kam ala bilməz hər an” |
| Dostluq, məclis | Dostlarla birlik, şənlik | “Dostlarla badə qaldırmaq xoşdur” |
Badə sözünün Azərbaycan folklorunda və xalq ənənəsində yeri
Azərbaycan xalqının toy, məclis, Novruz və digər mərasimlərində badə rəmzi, bəzən şənlik, bəzən isə həyatdan zövq alma, qonaqpərvərlik və birlik simvoludur. Xalq mahnılarında, tapmacalarda və atalar sözlərində badə insanın həyat fəlsəfəsinin, qısa və gözəl anların, dostluğun və məclis mədəniyyətinin bir parçası kimi təqdim olunur. Hətta bəzi bölgələrdə xüsusi mərasimlərdə badə qaldırmaq ailə və dostluq bağlarını möhkəmləndirməyin bir simvolu sayılır.
Badə sözünün klassik poeziyada işlədilmə üsulları
Füzuli “Leyli və Məcnun” poemasında, Hafiz qəzəllərində və digər klassik əsərlərdə badə motivləri – həyatın faniliyi, eşqin əbədi cazibəsi, kədərin və sevincin iç-içə olması, insanın daxili azadlığı və bəzən də sosial tənqid kimi mövzularla bağlı işlədilib. Ədəbiyyatda badə tez-tez qadağalara, riyakarlığa və mövcud nizamın sərt qaydalarına qarşı bir üsyan, bəzən də azad həyat tərzinin, əyləncənin tərənnümü kimi çıxış edir.
Badə sözünün məcazi və simvolik mənaları
Badə sözünün dərin poetik məzmunu onun məcazi və simvolik anlamlarını da genişləndirir. Badə, bəzi şeirlərdə ilahi nurun, yaradıcı enerjinin, insanın daxili azadlığının və axtarış ruhunun təcəssümü olur. Mistik və fəlsəfi mətnlərdə badə ilə tanınma, ruhun aydınlanması və ya insanın özünü kəşf etməsi simvolizə edilir.
Badə ilə bağlı məşhur deyim və ifadələr
Badə sözünün işlədildiyi bir çox klassik deyim və zərb-məsəllər Azərbaycan dilinin poetik və gündəlik danışıq arsenalında geniş yayılıb. Məsələn, “Badə içən pərişan olmaz”, “Badə dostla içilər”, “Badə məstinin dünyası ayrıdır” kimi ifadələr xalq mədəniyyətində həyat fəlsəfəsi, əyləncə və azadlıq anlayışlarının ifadəsinə çevrilib.
Badə sözünün müasir Azərbaycan dilində və ictimaiyyətində rolu
Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində badə sözü əsasən bədii, rəsmi-ədəbi və publisistik nitqdə, həmçinin müəyyən sosial və mədəni məclislərdə işlədilir. Müasir poeziyada, teatrda, kinoda, publisistikada badə rəmzi, bəzən azadlıq, bəzən məhəbbət, bəzən də həyatın müvəqqəti və faniliyi kimi təqdim olunur. Bu söz həm də gündəlik danışıqda bədii və estetik effekt yaratmaq üçün işlədilir.
Badə sözünün sintaktik və morfoloji xüsusiyyətləri
Badə sözü isim kimi çıxış edir və müxtəlif hallarda, məcaz və rəmzi çalarlarda istifadə oluna bilir. Əsasən “badə içmək”, “badə qaldırmaq”, “badə məstliyi”, “badə dolu qədəh” kimi ifadələrdə geniş yer tutur. Morfoloji cəhətdən dəyişməzdir, istənilən cümlə quruluşunda hallanır və müxtəlif sintaktik rollar daşıyır.
Badə sözü Azərbaycan dilinin poetik, fəlsəfi və gündəlik leksikasında xüsusi simvolizm, emosional dərinlik və estetik gözəllik daşıyan ifadələrdəndir. Tarixdən bu günə qədər insanın dünyagörüşündə, məclis və dostluq münasibətlərində, sevgi və azadlıq axtarışında badə obrazı həm real, həm də metaforik bir rəmz kimi qalır. Azərbaycan mədəniyyəti, poeziyası və gündəlik həyatında badənin bu çoxqatlı və zəngin mənası nəsillərdən-nəsillərə ötürülür, yeni məna çalarları ilə yaşayır və inkişaf edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Badə sözü əsasən ‘şərab’, ‘spirtli içki’, bəzən isə ‘şərab və ya içki dolu piyalə, qədəh’ mənasında işlədilir. Ədəbiyyatda və gündəlik dildə hər iki mənaya rast gəlinir.
Badə sözü qədim fars (pers) dilindən – ‘bâde’ ifadəsindən Azərbaycan və digər türk dillərinə keçib. Bu forma Şərq ədəbiyyatında və mədəniyyətində çox qədimdən işlədilib.
Badə sözünün sinonimləri kimi ‘şərab’, ‘qədəh’, ‘piyalə’, ‘içki’, ‘stəkan’, ‘mey’, ‘pərdaz’ sözlərini göstərmək olar. Poetika və üsluba görə sinonimlərin seçimi dəyişə bilər.
Klassik poeziyada badə bəzən eşq, ilham, azadlıq, hikmət, ilahi məhəbbət, ruhani sərxoşluq və ya həyat həzzi kimi məcazi çalarda işlədilir. Əslində, şərab içmək və ya badə qaldırmaq məhz bu simvolizmlə zəngindir.
Bədii və poetik mətnlərdə badə içmək çox zaman məcazi mənada – həyat sevinci, azadlıq, eşq və ya ilham mənbəyi kimi anlaşılır. Gündəlik dildə isə əsasən spirtli içkiyə işarə edir.
Badə ən çox toy, məclis, dost toplantısı, Novruz və xüsusi mərasimlərdə səmimi ünsiyyətin, qonaqpərvərliyin, şənliyin, həmrəyliyin və həyatın gözəlliyinin simvolu kimi qəbul edilir.
Badə sözü gündəlik dildə daha çox poetik, bədii və obrazlı nitqdə, bəzən isə xüsusi məclislərdə işlədilir. Sadə ünsiyyətdə onun əvəzinə ‘içki’, ‘qədəh’ və ya ‘stəkan’ sözləri seçilir.
Badə isimdir, hallanır və cümlədə əsasən tamamlıq vəzifəsində çıxış edir. Onunla birlikdə ‘badə içmək’, ‘badə qaldırmaq’, ‘badə məstliyi’ kimi sabit ifadələr və deyimlər işlədilir.
Bəli, xalq mahnılarında, atalar sözlərində, tapmacalarda və zərb-məsəllərdə badə insanın sevincinin, həyat həzzinin, dostluğun və bəzən də dərdin ifadəsi kimi təqdim edilir.
Müasir Azərbaycan poeziyasında, publisistikada və ədəbi dildə badə sözü yenə də poetik, simvolik və məcazi mənalarla işlədilir. Sözün klassik dəyərləri qorunur, yeni məna və ifadə çalarları qazanır.
