Bağırsaq Xərçəngi : Əlamətləri, Yaranma Səbəbləri

Bağırsaq xərçəngi, tibbi terminologiyada “kolorektal xərçəng” adlandırılan və yoğun bağırsağın (kolon və rektumun) selikli qişasından qaynaqlanan bədxassəli şişdir. Dünyada ən geniş yayılan onkoloji xəstəliklərdən biri olan bağırsaq xərçəngi kişilər və qadınlar arasında tez-tez rast gəlinir və ölüm göstəricilərinə görə ilk yerlərdən birini tutur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının son məlumatlarına görə, hər il təxminən 1.9 milyon yeni kolorektal xərçəng hadisəsi aşkarlanır və bu, xərçəng ölümləri arasında üçüncü yerdə dayanır. Xəstəlik adətən 50 yaşdan yuxarı insanlarda daha çox qeydə alınır, lakin son illər gənclər arasında da artma tendensiyası müşahidə olunur.

Azərbaycan cəmiyyətində də bağırsaq xərçəngi ciddi sağlamlıq problemi olaraq qalır. Xəstəliyin artması, düzgün qidalanmama, azhərəkətli həyat tərzi, genetik risk faktorları və müasir həyat şəraiti ilə əlaqələndirilir. Bu səbəbdən, erkən diaqnoz və profilaktik tədbirlərin genişləndirilməsi vacib hesab edilir.

Bağırsaq xərçənginin yaranma səbəbləri və risk amilləri

Bağırsaq xərçənginin əsas yaranma səbəbi tam məlum olmasa da, bir sıra risk faktorları mövcuddur. Ən əsas risk amilləri aşağıdakılardır:

• İrsiyyət və genetik faktorlar: Ailəsində kolorektal xərçəng və ya polipoz xəstəliyi olan şəxslərdə risk artır. Genetik sindromlar, xüsusən “Lynch sindromu” və “Familial Adenomatous Polyposis” (FAP) xəstəliyi olanlarda xərçəng ehtimalı daha yüksəkdir.
• Yaş: 50 yaşdan sonra xəstəliyin yaranma ehtimalı artır.
• Qidalanma vərdişləri: Pəhrizində çoxlu heyvani yağ, emal olunmuş qırmızı ət, az miqdarda lif (meyvə-tərəvəz), az su və qida rasionunda vitamin-mineral çatışmazlığı risk faktorlarındandır.
• Azhərəkətli həyat tərzi: Fiziki aktivliyin az olması, artıq çəki və piylənmə bağırsaq xərçəngi riskini artırır.
• Alkoqol və siqaret istifadəsi: Hər iki faktor yoğun və düz bağırsaq xərçəngi riskini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir.
• Xroniki iltihabi bağırsaq xəstəlikləri: Xüsusilə ülserativ kolit və Kron xəstəliyi xərçəngə keçid üçün əlavə risk yaradır.
• Digər faktorlar: Stress, immunitetin zəifləməsi, irrasional dərman istifadəsi və bəzi digər tibbi vəziyyətlər də nəzərə alınır.

Bağırsaq xərçənginin patogenezi və inkişaf mərhələləri

Bağırsaq xərçəngi, adətən, bağırsağın selikli qişasında polip adlanan xoşxassəli törəmələrin yaranmasından başlayır. Bu poliplər zaman keçdikcə bədxassəli hala çevrilə, invaziv (yayılan) xərçəng şişinə çevrilə bilər. Xəstəlik tədricən inkişaf edir və bir neçə mərhələdən keçir:

1. Polip mərhələsi: Xoşxassəli şişciklər yaranır.
2. Lokal invaziv xərçəng: Şiş bağırsağın daxili qatlarını zədələyir.
3. Regional yayılma: Xərçəng qonşu limfa düyünlərinə keçir.
4. Uzaq metastazlar: Şiş hüceyrələri qan və limfa ilə başqa orqanlara (qaraciyər, ağciyər və s.) yayılır.

Xəstəliyin inkişafı illər çəkə bilər, bu səbəbdən erkən diaqnostika və mütəmadi tibbi nəzarət həyati əhəmiyyət daşıyır.

Bağırsaq xərçənginin əsas əlamətləri

Bağırsaq xərçənginin əlamətləri xəstəliyin mərhələsinə və şişin yerləşməsinə görə fərqlənə bilər. Əksər hallarda ilkin mərhələdə simptomlar qeyri-spesifik və zəif olur. Əsas əlamətlər aşağıdakılardır:

• Bağırsaq vərdişlərinin dəyişməsi: Qəbizlik və ya ishal, bağırsaq hərəkətlərinin tezliyində və xarakterində dəyişiklik.
• Nəcisdə qan: Nəcisin üzərində və ya içərisində açıq və ya tünd rəngli qan zolaqları.
• Qarnın aşağı nahiyəsində ağrı və ya narahatlıq: Davamlı və ya vaxtaşırı küt ağrılar.
• Arıqlama: Qısa müddətdə izahsız çəki itkisi.
• Süfrəyə qarşı həvəsin itməsi: İştahanın azalması və yorğunluq.
• Nəcisin formasında dəyişiklik: Uzun, nazik və lentşəkilli nəcisin əmələ gəlməsi.
• Bağırsaq tıxanıqlığı simptomları: Şiş böyük olduqda tam və ya qismən bağırsaq tıxanıqlığı əlamətləri (qusma, qazın və nəcisin keçməməsi) ortaya çıxır.
• Anemiya və zəiflik: Xroniki qanaxma nəticəsində dəmir çatışmazlığı və ümumi halsızlıq.

Bəzi hallarda simptomlar digər bağırsaq xəstəlikləri ilə qarışa bilər, bu səbəbdən istənilən şübhəli əlamətdə həkimə müraciət etmək vacibdir.

Bağırsaq xərçənginin diaqnostikası

Xəstəliyin erkən aşkar olunması üçün aşağıdakı diaqnostik üsullar tətbiq edilir:

• Kolonoskopiya: Bağırsağın daxili səthinin xüsusi cihaz vasitəsi ilə görüntülənməsi, poliplərin aşkarlanması və biopsiya (toxuma nümunəsi) götürülməsi üçün ən dəqiq metod.
• Rektoskopiya və sigmoidoskopiya: Yoğun və düz bağırsağın daha dar bölgələrinin müayinəsi.
• Nəcisdə gizli qan testi: Klinik olaraq görünməyən qanaxmaların aşkarlanması üçün istifadə edilir.
• Kompüter tomoqrafiyası (KT) və maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT): Şişin yayılma dərəcəsi, limfa düyünləri və uzaq metastazlar barədə dəqiq məlumat verir.
• Ultrasəs və PET (pozitron emissiya tomoqrafiyası): Əlavə araşdırmalar və şişin orqanizmdə yayılmasını müəyyənləşdirir.

Vaxtında və düzgün diaqnostika müalicənin effektivliyini xeyli artırır.

Bağırsaq xərçənginin müalicə üsulları

Bağırsaq xərçənginin müalicəsi şişin mərhələsinə, xəstənin yaşına və ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə fərqlənir. Əsas müalicə metodları:

• Cərrahi əməliyyat: Ən effektiv müalicə üsuludur. Şiş və ətraf sağlam toxumalar çıxarılır, bəzən limfa düyünləri də təmizlənir.
• Kimyaterapiya: Şiş hüceyrələrini məhv etmək üçün kimyəvi preparatlar tətbiq olunur. Əsasən orta və gec mərhələdə istifadə edilir.
• Radioterapiya: Xüsusilə düz bağırsaq xərçəngində şişi kiçiltmək və əməliyyatdan öncə və ya sonra residivin qarşısını almaq məqsədi ilə istifadə edilir.
• Hədəfli terapiya və immunoterapiya: Müasir yanaşmalarda şiş hüceyrələrinin müəyyən genetik xüsusiyyətlərinə təsir edən dərmanlar tətbiq edilir.
• Paliativ müalicə: Ağrını azaltmaq, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunan əlavə üsullardır.

Ən yaxşı nəticə üçün çoxşaxəli tibbi komanda və fərdi yanaşma vacibdir.

Bağırsaq xərçənginin profilaktikası və riskin azaldılması yolları

Bağırsaq xərçəngindən qorunmaq üçün bir sıra profilaktik tədbirlər tövsiyə edilir:

• Sağlam qidalanma: Rasionda kifayət qədər lifli qida, meyvə və tərəvəz, az miqdarda qırmızı ət və yağlı yeməklər.
• Fiziki aktivlik: Müntəzəm idman və hərəkətli həyat tərzi.
• Normal bədən çəkisinin qorunması: Artıq çəki və piylənmədən uzaq durmaq.
• Alkoqol və siqaretdən uzaq durmaq: Hər iki zərərli vərdiş bağırsaq xərçəngi riskini artırır.
• Mütəmadi tibbi müayinə və skrininq: 45-50 yaşdan etibarən kolonoskopiya və digər skrininq proqramlarına qoşulmaq.
• Xroniki bağırsaq xəstəliklərinin vaxtında müalicəsi və nəzarəti.

Bağırsaq xərçənginin Azərbaycan və dünyada yayılması

Bağırsaq xərçəngi Azərbaycanda da ciddi yayılmış xəstəlikdir. Son illər erkən diaqnostika və skrininq proqramlarının tətbiqi nəticəsində xəstəliyin vaxtında aşkarlanması göstəriciləri artıb. Lakin əksər hallarda pasiyentlər həkimə gecikmiş mərhələdə müraciət edir və bu, müalicənin effektivliyini azaldır. Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə skrininq proqramları sayəsində ölüm halları əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.

Dünyada isə Avropa, Şimali Amerika, Avstraliya kimi bölgələrdə bağırsaq xərçənginin insident göstəriciləri yüksəkdir, Asiya və Afrika ölkələrində isə nisbətən aşağıdır. Bu fərqlər əsasən həyat tərzi, qidalanma, genetik meyllilik və səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyəti ilə bağlıdır.

Bağırsaq xərçəngi və psixoloji dəstək

Xərçəng diaqnozu istənilən insan üçün ağır psixoloji sarsıntı yaradır. Bağırsaq xərçəngi ilə mübarizədə pasiyentin emosional vəziyyəti, ailə və sosial dəstək, peşəkar psixoloq və psixoterapevtin iştirakı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müsbət düşüncə, güclü iradə, yaxınların sevgisi və dəstəyi müalicənin uğurunda önəmli rol oynayır.

Bağırsaq xərçənginin cəmiyyətə və səhiyyəyə təsiri

Bağırsaq xərçəngi yalnız xəstə və ailəsi üçün yox, bütövlükdə cəmiyyət və səhiyyə sistemi üçün ciddi maliyyə və sosial problem yaradır. Erkən aşkarlama və profilaktika tədbirləri səhiyyə xərclərini, əlillik və ölüm hallarını azaldır, işçi qüvvəsinin və məhsuldarlığın qorunmasına kömək edir.

Bağırsaq xərçəngi barədə maarifləndirmə və ictimai təşəbbüslər

Azərbaycanda bağırsaq xərçəngi barədə maarifləndirici proqramlar, mətbuatda, sosial şəbəkələrdə və səhiyyə müəssisələrində həyata keçirilən kampaniyalar, skrininq aksiyaları və pasiyent assosiasiyaları genişlənməkdədir. Xalq arasında xəstəlik barədə stereotiplərin aradan qaldırılması, həkimə vaxtında müraciət və sağlam həyat tərzinin təbliği vacibdir.

Bağırsaq xərçəngi çağdaş dünyanın ən aktual sağlamlıq problemlərindən biridir. Xəstəliyin yaranması və inkişafı genetik, ekoloji və həyat tərzi faktorlarının birgə təsiri ilə baş verir. Erkən diaqnostika və mütəmadi tibbi müayinələr, düzgün qidalanma, fiziki aktivlik və zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq xəstəlikdən qorunmanın əsas yollarıdır. Müasir tibbin imkanları və peşəkar dəstək sayəsində bu xəstəliklə mübarizədə uğur qazanmaq mümkündür. Ən əsası, sağlam həyat tərzi və vaxtında tibbi nəzarət hər bir insan üçün ən etibarlı müdafiə vasitəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar