Bağlayıcılarda Vergülün İşlənməsi : Ümumi Qaydalar, Düzgün Yazı

Vergül Azərbaycan dilinin ən əsas durğu işarələrindən biridir və yazılı nitqin aydın, məntiqi və ifadəli qurulmasında əvəzsiz rol oynayır. Onun vasitəsilə cümlə hissələri, müxtəlif söz və söz birləşmələri arasında məna və sintaktik əlaqələr qurulur. Vergül həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələrdə, o cümlədən, müxtəlif bağlayıcıların işlənməsi zamanı xüsusi yer tutur. Ədəbiyyat, publisistika, elmi və rəsmi üslubda, hətta gündəlik yazışmalarda vergülün düzgün istifadəsi mətnin anlaşıqlığı və dəqiqliyi üçün zəruridir.

Bağlayıcıların ümumi xüsusiyyətləri və növləri

Bağlayıcılar nitqin strukturunda cümlənin və ya cümlə hissələrinin, bəzən də müxtəlif sintaktik vahidlərin bir-biri ilə məna və qrammatik əlaqəsini təmin edən köməkçi sözlərdir. Onlar cümlə daxilində sözləri, sintaktik vahidləri, müstəqil cümlələri birləşdirir, fikrin tam, məntiqi ardıcıllıqla ifadə olunmasına kömək edir. Bağlayıcılar təkcə əlaqə vasitəsi yox, həm də məna vurğusu və məntiqi əlaqə yaradan sintaktik komponentdir. Onlar təyini, səbəb-nəticə, zaman, müqayisə, qarşılaşdırma və digər münasibətləri ifadə edə bilər.

Bağlayıcılar əsasən aşağıdakı növlərə bölünür:

• Bərabərhüquqlu bağlayıcılar (və, ilə, ya, yaxud, həm, həm də, bir də, həmçinin və s.)
• Tabeedici bağlayıcılar (ki, deyə, əgər, nə vaxt ki, elə ki, çünki, belə ki, guya ki, sanki, necə ki və s.)

Vergülün bağlayıcılarla işlənməsi: ümumi qaydalar

Bağlayıcıların vergül ilə işlənməsi Azərbaycan dilinin durğu işarələri sistemində ən mühüm və mübahisəli məsələlərdən biridir. Bu qaydalar cümlənin sintaktik strukturundan, bağlayıcının növündən, onun cümlənin əvvəlində, ortasında və ya sonunda işlənməsindən, habelə vurğu və pauza məsələlərindən asılı olaraq dəyişir.

Əsas prinsip budur ki, vergül bağlayıcı ilə bağlı olduqda, əsasən, aşağıdakı hallarda işlənir:

1. Eyni cinsli sözlər və ya sintaktik vahidlər bir-biri ilə ardıcıl şəkildə, bir neçə bağlayıcı ilə əlaqələndirildikdə;
2. Müxtəlif cümlə hissələri (məsələn, sadə cümlələr) arasında bərabərhüquqlu bağlayıcı işlədikdə, xüsusilə təkrarlanan və ya sıralanan bağlayıcılarla;
3. Tabeedici bağlayıcıdan əvvəl, ana və budaq cümlə arasında sərhəd yarandıqda;
4. Qarşılaşdırma, izah və əlavə münasibətlərdə işlədilən bəzi bağlayıcılardan əvvəl və ya sonra.

Bərabərhüquqlu bağlayıcılar və vergül

Bərabərhüquqlu bağlayıcılar (“və”, “ilə”, “ya”, “yaxud”, “həm”, “həm də”, “bir də” və s.) eyni cinsli üzvləri, sintaktik vahidləri və ya sadə cümlələri birləşdirir. Əksər hallarda, bərabərhüquqlu bağlayıcılar arasında vergül qoyulmur. Məsələn: “O, kitab oxuyur və musiqiyə qulaq asır.” Burada “və” bağlayıcısından əvvəl vergül yazılmır.

Lakin aşağıdakı hallarda vergül işlədilir:

• Eyni cinsli üzvlər üç və ya daha çox olduqda və aralarındakı “və”, “ilə”, “ya”, “yaxud” bağlayıcıları təkrarlanarsa, yalnız sonuncudan əvvəl vergül qoyulur: “Süfrədə alma, armud, üzüm və nar vardı.”
• Cümlədə bir neçə bərabərhüquqlu bağlayıcı ardıcıl gələrsə, məna vurğusunu artırmaq üçün bəzən vergül qoyula bilər: “O, ya musiqiyə qulaq asır, ya da kitab oxuyurdu.”

Tabeedici bağlayıcılar və vergül

Tabeedici bağlayıcılar əsas və budaq cümlə arasında məna və qrammatik asılılıq yaradır. “Ki”, “belə ki”, “çünki”, “elə ki”, “necə ki”, “əgər”, “nə vaxt ki” və digər tabeedici bağlayıcılardan əvvəl adətən vergül qoyulur:

• “Bilirəm ki, sən gələcəksən.”
• “Yaz gələn kimi, təbiət canlanır.”
• “Deyirlər ki, bu yolla getmək daha asandır.”

“Ki” bağlayıcısı istisna hallarda (ifadə dar bir söz və ya sabit bir ifadədirsə) vergül işlənməyə bilər, lakin normativ qayda budur ki, əsasən vergül qoyulur.

Qarşılaşdırıcı və izahlı bağlayıcılar

Qarşılaşdırma (lakin, ancaq, amma, fəqət, halbuki, isə və s.) və izahlı bağlayıcılar (yəni, başqa sözlə, demək ki, xüsusilə və s.) işlədildikdə, bu sözlərdən əvvəl adətən vergül qoyulur. Bu, oxucuya cümlədə məna çevrilişini və ya əlavə izahı bildirir:

• “O, gəlmək istəyirdi, lakin işləri çox idi.”
• “Çay, yəni çayın özü, qaynar olmalıdır.”
• “Mən gəlmədim, amma dostum oradaydı.”
• “O, danışırdı, halbuki heç kim onu dinləmirdi.”

Bəzi hallarda “ise” bağlayıcısı cümlənin əvvəlində gələrsə, vergülə ehtiyac olmur: “İse sən razılaşsan, mən də gedərəm.”

Əlavə və aralıq bağlayıcılar

Əlavə və aralıq bağlayıcılar (məsələn, “həm də”, “hətta”, “üstəlik”, “buna baxmayaraq”, “bundan başqa” və s.) cümlə daxilində işlədikdə, vurğunun və məna dəyişikliyinin aydınlaşdırılması üçün vergüllə ayrılır:

• “O, dərslərinə yaxşı hazırlaşır, həm də idmanla məşğul olur.”
• “Mən gələcəyəm, üstəlik hədiyyə də gətirəcəyəm.”
• “Bu məsələ çətindir, buna baxmayaraq, biz onu həll edəcəyik.”

Bu bağlayıcılar cümlənin əvvəlində işlədikdə də vergül qoyula bilər: “Hətta, o da gəlmək istədi.”

Təkrarlanan bağlayıcılarla vergülün işlənməsi

Bir neçə eyni bağlayıcı təkrarlanarsa (“ya … ya …”, “nə … nə …”, “ya da … ya da …”), aralarındakı vergül işlənməsi konkret məna vurğusundan və intonasiyadan asılıdır. Adətən, təkrarlanan bağlayıcılar arasında vergül qoyulmur:

• “Nə sən, nə də mən gedəcəyik.”
• “Ya gəl, ya da qal.”

Lakin cümlə uzun və mürəkkəbdirsə, məna qarışıqlığının qarşısını almaq üçün vergül istifadə oluna bilər.

Uzun və mürəkkəb cümlələrdə vergülün əhəmiyyəti

Cümlə çoxsaylı bağlayıcı və hissədən ibarət olduqda, vergül vasitəsi ilə cümlənin məntiqi ardıcıllığı və oxunaqlılığı təmin edilir. Uzun cümlələrdə yanlış və ya unudulmuş vergül sintaktik səhvə, mənanın təhrifinə, oxucu üçün anlaşılmazlığa səbəb ola bilər.

• “Sən istəsən də, istəməsən də, bu qərar dəyişməyəcək.”
• “Çünki o, səbr etdi, nəticədə qalib oldu.”

İstisna və xüsusi hallar

Bəzi hallarda bağlayıcıdan əvvəl vergül işlədilməsi məna vurğusuna, üslubi məqsədə və müəllifin intonasiyasına bağlıdır. Bədii və publisistik üslubda vergülün işlədilməsi daha sərbəst ola bilər, lakin rəsmi və elmi mətnlərdə normativ qaydalara riayət vacibdir.

Bundan əlavə, bəzən birləşdirici bağlayıcılar (“və”, “ilə”) ilə ayrılan uzun eyni cinsli üzvlər arasında da əlavə vurğulama üçün vergül qoyula bilər, lakin bu, daha çox üslubi seçimdir.

Düzgün yazı və üslub üçün tövsiyələr

• Hər zaman cümlənin sintaktik quruluşunu təhlil edin, bağlayıcının rolunu və məna vurğusunu müəyyən edin.
• Normativ qaydalara riayət edin, amma mürəkkəb və uzun cümlələrdə aydınlığı təmin etmək üçün bəzən üslubi şəkildə də vergül işlədə bilərsiniz.
• Yazı tərzinə uyğun olaraq, rəsmi, elmi, bədii və ya gündəlik üslubda vergülün istifadə qaydalarını fərqləndirin.
• Dilin məntiqi axıcılığını, cümlənin anlaşıqlığını və ifadə dəqiqliyini təmin edin.

Vergülün bağlayıcılarla düzgün istifadəsi Azərbaycan dilinin sintaksisində əsas yer tutur. Onun köməyi ilə cümlə hissələrinin, eyni cinsli üzvlərin, müxtəlif fikirlərin və məntiqi ardıcıllığın aydın ifadəsi təmin olunur. Bu qaydaların dəqiq mənimsənilməsi yazılı nitqin peşəkar və oxunaqlı olmasına, oxucu ilə ünsiyyətdə səhvsizliyin, anlaşıqlığın qorunmasına şərait yaradır. Müasir dövrdə, elektron yazışmalardan tutmuş, elmi və bədii mətnlərə qədər hər sahədə vergülün sintaktik funksiyası və üslubi rolu xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Ən Çox Verilən Suallar