İnsan tarixinin qədim səhifələrində, Şərq sivilizasiyasının formalaşmasında və böyük imperiyaların doğulmasında Bədəvilərin xüsusi yeri var. Onlar, Yaxın Şərqin quraq və səhralıq coğrafiyasında minilliklər boyu davam edən bir həyat tərzinin daşıyıcılarıdır. Bədəvi adlanan bu köçəri ərəb tayfaları tarix boyu həm məişətləri, həm dini-mifoloji baxışları, həm də sosial münasibətləri ilə Şərqin və bütövlükdə İslam dünyasının mədəniyyətində iz buraxıblar. Onların həyat tərzi, adət-ənənələri, ailə və tayfa sistemi, geyimləri, iqtisadiyyatı və hətta ədəbi irsi Şərq etnoqrafiyasının ayrılmaz hissəsi kimi diqqəti cəlb edir.
Bədəvilər, müasir dövrə qədər öz orijinal kimliyini qoruyub saxlayan və klassik ərəb poeziyasının, folklorunun, həyat fəlsəfəsinin əsaslarını formalaşdıran toplumdur. Onların həyat tərzi və sosial münasibətləri təkcə tarixçilər və etnoqraflar üçün yox, həm də ədəbiyyat, sosiologiya, antropologiya və dinşünaslıq sahəsində çalışanlar üçün böyük maraq doğurur. Ərəb Yarımadası, Şimali Afrika və Orta Şərqdə əsrlərlə davam edən köçəri həyat Bədəvilərin mentalitetini, ailə münasibətlərini, dəyərlər sistemini və ən əsası, dünyaya baxışını formalaşdırıb.
Bədəvilərin etnik mənşəyi və coğrafi yayılması
Bədəvilər, əsasən ərəb mənşəli, köçəri və yarımköçəri həyat tərzi sürən tayfa birliyidir. Onların əsas məskənləri tarixi baxımdan Ərəbistan Yarımadası, Misir, İordaniya, Suriya, Fələstin, İraq və Şimali Afrikanın Liviya, Tunis, Əlcəzair, Mərakeş kimi ölkələrini əhatə edir. Tarixi mənbələrdə Bədəvilərin kökü qədim semit tayfalarına gedib çıxır. Bu tayfalar quraq iqlim şəraitində yaşayaraq, əsasən heyvandarlıq – xüsusilə dəvə, qoyun, keçi və bəzən at saxlayır, köçəri maldarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olurdular.
Coğrafi yayılma xüsusiyyətləri onların həyat tərzinə, məişətinə və mədəniyyətinə bilavasitə təsir edib. Səhralıq və yarımsəhralıq ərazilərdə suyun, otlaq sahələrinin məhdudluğu, məskunlaşmanın dağınıq və müvəqqəti xarakter daşıması Bədəvilərin sosial strukturunu, ailə və tayfa münasibətlərini, ənənəvi həyat tərzini formalaşdırıb.
| Region | Əsas bədəvi tayfalar | Müasir dövrdə yayılma vəziyyəti |
|---|---|---|
| Ərəbistan Yarımadası | Anaza, Şammar, Muteyr | Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Oman |
| Misir və Sinay | Tərabin, Bedu | Misir, Sinay yarımadası |
| İordaniya, Fələstin | Howeitat, Bani Sakhr | İordaniya, İsrail, Qəzza zolağı |
| Şimali Afrika | Sanhaja, Tuareq | Liviya, Tunis, Əlcəzair, Mərakeş |
Bədəvi həyat tərzi: köçərilik və yarımköçərilik
Bədəvilərin sosial varlığı, ilk növbədə, onların köçəri həyat tərzi ilə səciyyələnir. Ənənəvi olaraq, Bədəvilər ilboyu su və otlaq axtarışında olan ailə və tayfa qrupları şəklində səhrada köç edirdilər. Onların köçəri marşrutları iqlim və təbii ehtiyatlardan asılı olaraq dəyişirdi. Yay aylarında dağlıq, sərin bölgələrə, qışda isə isti düzənliklərə hərəkət edirdilər.
Bu həyat tərzi gündəlik məişətdən tutmuş ailə və ictimai münasibətlərə, iqtisadi fəaliyyətə və hətta geyim və qida rasionuna qədər hər bir sahədə öz izini qoyub. Köçəri sistem bədəvi cəmiyyətində sərbəstliyi, çevikliyi və kollektiv yaşam dəyərlərini gücləndirirdi. Eyni zamanda bu həyat tərzi onlarda dözümlülük, sərtlik, qonaqpərvərlik və qəhrəmanlıq kimi keyfiyyətlərin formalaşmasında mühüm rol oynayıb.
Bədəvilərin ailə və tayfa quruluşu
Bədəvi cəmiyyətində əsas ictimai vahid ailə və tayfadır. Tayfa (qəbilə) bir neçə nəsildən və böyük ailələrdən ibarət olur, başçısı isə əksər hallarda “şeyx” adlanır. Şeyx tayfanın ağsaqqalı, idarəedicisi və ən nüfuzlu üzvüdür. Tayfa daxilində əlaqələr qohumluq, nəsil və adət-ənənə əsasında tənzimlənir. Ailə isə, adətən, birgə yaşayan və birgə təsərrüfat aparan nəsillərin birliyidir.
Ailə və tayfa münasibətlərində kişi dominantlığı, böyüklərə ehtiram, ailə və cəmiyyət qarşısında kollektiv məsuliyyət, qisas və ya ədalətə əsaslanan sosial normalar mühüm yer tutur. Bədəvi cəmiyyətində qızların və qadınların sosial statusu əsasən ailə daxilində, təsərrüfat işlərində və məişət həyatında özünü göstərir.
Ailə münasibətləri və nikah məsələləri ənənəvi adət-ənənələrə uyğun tənzimlənir. Nikahlar çox zaman tayfa daxilində və ya tayfalararası siyasi və sosial əlaqələrin möhkəmləndirilməsi məqsədilə baş tutur. Qohumluq münasibətləri, ailə şərəfi və ləyaqəti bədəvi cəmiyyətinin əsas dəyərlərindəndir.
İqtisadi fəaliyyət və təsərrüfat sistemi
Bədəvilərin iqtisadi əsasını köçəri maldarlıq təşkil edir. Onlar, əsasən, dəvə, qoyun, keçi və bəzi bölgələrdə at saxlayırdılar. Dəvə, bədəvi həyatının rəmzidir və “səhranın gəmisidir”. Dəvə həm yük, həm nəqliyyat vasitəsi, həm də süd, ət, yun mənbəyi idi. Qoyun və keçi daha çox gündəlik qida və geyim tələbatını ödəyirdi.
Bədəvilər bir çox hallarda, xüsusilə yay və payız aylarında, müvəqqəti düşərgələr qururdular. Ənənəvi bədəvi çadırı “beyt əl-şər” (qara çadır) adlanır və qoyun-qoyun dərisindən hazırlanırdı. Çadırlar köçəri həyatın simvolu, ailənin evi və icma həyatının mərkəzi hesab olunurdu.
Bədəvilər ticarət və karvan xidmətlərində də fəal iştirak ediblər. Səhradan keçən tarixi ticarət yolları üzərində bədəvilər karvanların qorunması, bələdçilik və ticarət mallarının daşınması ilə məşğul olurdular. İpək yolu və ədviyyat yolu kimi mühüm marşrutlarda bədəvilərin rolu danılmazdır.
Bədəvilərin adət-ənənələri və gündəlik həyatı
Bədəvi adət-ənənələri əsrlər boyu qorunub saxlanılıb və nəsildən-nəslə ötürülüb. Onların qonaqpərvərliyi və səxavəti ərəb dünyasında atalar sözlərinə, folklora, hətta dini ənənələrə çevrilib. Qonağa hörmət, bayram və mərasimlərin təşkili, toy və yas adətləri, musiqi və şifahi xalq ədəbiyyatı bədəvi həyatının ayrılmaz hissəsidir.
Ənənəvi yeməklər arasında dəvə və qoyun əti, süd məhsulları, xurma və un məmulatları əsas yer tutur. Qida rasionu su və ərzaq qıtlığından asılı olaraq formalaşırdı. Bədəvilər çox vaxt su ehtiyatlarını diqqətlə qoruyur, hətta onun uğrunda tayfa savaşları belə baş verirdi.
Ənənəvi geyim kişi və qadınlarda uzun, açıq rəngli və bədənə rahat oturan paltarlardan, baş örtüyündən ibarət olurdu. İqlimin kəskinliyi, günəş və qum fırtınaları onların geyimlərinə təsir edən əsas amillərdir.
Bədəvi poeziyası və şifahi ədəbiyyatı ərəb ədəbiyyatının ən qədim və zəngin qatlarından biridir. Onların dastan və lirik şeirləri, atalar sözləri, tapmacalar, hətta nəsihət janrında nümunələr klassik ərəbdilli ədəbiyyatın əsasını təşkil edir.
Bədəvi dini-mifoloji dünyagörüşü və İslam
Bədəvi tayfalarının dini-mifoloji baxışları İslamdan əvvəl politeizm, ruhlara, təbiət qüvvələrinə, müqəddəs daşlara və ağaclara inamla səciyyələnirdi. Onların ən böyük və müqəddəs məkani Məkkədə yerləşən Kəbə idi. Kəbə, İslamdan əvvəl müxtəlif tanrılara sitayiş məkanı olsa da, İslamdan sonra bütün müsəlmanlar üçün müqəddəs ziyarətgaha çevrildi.
İslamın yaranmasında və yayılmasında Bədəvilərin sosial və psixoloji rolu böyük olub. Məhəmməd peyğəmbərin dövründə və sonrakı illərdə bir çox bədəvi tayfası İslamı qəbul etmiş, İslam ordularında, siyasi və hərbi qurumlarda mühüm rol oynamışdır. Quranda və hədislərdə Bədəvilərin adı tez-tez çəkilir, onların iman və ictimai münasibətlərdəki xüsusiyyətləri qeyd olunur.
İslam Bədəvi cəmiyyətində yeni dəyərlərin və sosial qaydaların yaranmasına səbəb oldu. Qohumluq, təmizlik, ədalət, ailə və sosial ədəb qaydaları bədəvi həyatında əhəmiyyətli rol oynadı.
Bədəvilərin ədəbiyyatda və tarixi mənbələrdə yeri
Bədəvilər ərəb poeziyasının, klassik və müasir ədəbiyyatın əsas qəhrəmanlarından sayılırlar. Onların köçəri həyatı, qəhrəmanlığı, təbiətə və insanlara münasibəti, şifahi və yazılı poeziyanın əsas mövzularındandır. Orta əsr ərəb şairlərinin bir çoxu bədəvi mənşəli idi. Ənənəvi qəsidələr, elegiyalar, rəcəz janrı, lirik poeziya bədəvi həyat tərzi və psixologiyasının təcəssümüdür.
Tarixi mənbələrdə və səyyahların qeydlərində bədəvilərin sosial-iqtisadi həyatı, savaşları, ənənəvi idarəetmə sistemi, qəbilələrarası münasibətləri və gündəlik məişəti ətraflı təsvir olunur. İslam və Qərb səyyahlarının əsərlərində, xüsusilə 19-20-ci əsrlərdə bədəvilərin gündəlik həyatı, modernləşmə ilə üzləşmələri, sosial problemləri geniş işıqlandırılıb.
Müasir dövrdə Bədəvilər
Müasir dövrdə bədəvilərin sayı və ənənəvi həyat tərzini qoruyan tayfaların sayı xeyli azalıb. Əksər bədəvilər şəhərlərə köçüb, müasir təhsil, səhiyyə, iqtisadi və sosial institutlara inteqrasiya olunublar. Buna baxmayaraq, bəzi regionlarda (xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya, Misir və Şimali Afrikada) ənənəvi bədəvi icmaları və onların həyat tərzi müəyyən qədər qorunur.
Müasir dövrdə dövlətlərin etnoqrafik siyasətləri, torpaq islahatları, su mənbələrinin nizamlanması və iqtisadi inkişaf layihələri köçəri həyat tərzini bir çox hallarda sıradan çıxarıb. Eyni zamanda, bədəvi mədəni irsinin qorunması, folklor nümunələrinin toplanması, ənənəvi sənət və musiqinin yaşadılması istiqamətində də ciddi addımlar atılır. Turizm sektorunda bədəvi mədəniyyətinin təqdimatı və tanıdılması üçün xüsusi layihələr həyata keçirilir.
Bədəvilər təkcə keçmişin etnoqrafik yaddaşı deyil, həm də Şərq sivilizasiyasının, klassik ərəb ədəbiyyatının, poeziyasının, sosial və dini münasibətlərinin canlı simvoludur. Onların həyat tərzi, adət-ənənələri, ailə münasibətləri, qəhrəmanlığı və təbiətə bağlılığı bəşər tarixinin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Müasir dövrün çağırışlarına baxmayaraq, bədəvi mədəniyyəti və ənənələri hələ də bir çox regionda yaşamaqda, bəşəri dəyərlərə öz töhfəsini verməkdə davam edir. Bədəvi irsi insanın sərt təbiət şərtlərinə uyğunlaşmasının, kollektiv yaşamağın, mənəvi dəyərlərin və azadlığın ən gözəl simalarından biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bədəvilər əsasən Ərəbistan yarımadası, Şimali Afrika və Yaxın Şərqdə yaşayan, ənənəvi köçəri və yarımköçəri həyat tərzi sürən ərəb mənşəli tayfalardır. Onlar tarixən maldarlıq, karvançılıq və səhrada köç etmək kimi fəaliyyətlərlə məşğul olublar.
Bədəvilər əsasən köçəri həyat tərzi sürür, dəvə, qoyun və keçi saxlayır, səhrada su və otlaq axtarışında davamlı köç edirlər. Onların yaşayış məkanı adətən çadırdır və ailə, tayfa sistemi sosial həyatın əsasını təşkil edir.
Bədəvi cəmiyyətində əsas ictimai vahid ailə və tayfadır. Tayfa şeyx tərəfindən idarə olunur, ailə və qohumluq əlaqələri güclüdür. Əksər hallarda patriarxal idarəetmə mövcuddur və ailə şərəfi yüksək qiymətləndirilir.
Onlar ənənəvi olaraq köçəri maldarlıqla – dəvə, qoyun və keçi saxlamaqla məşğul olurlar. Bundan başqa, ticarət, karvançılıq və bəzən əkinçilik də məşğuliyyətləri sırasında yer alır.
Ənənəvi bədəvi çadırı ‘beyt əl-şər’ adlanır, qoyun və keçi yunundan hazırlanır. Bu çadırlar həm daşımaq üçün rahatdır, həm də səhranın sərt iqlimindən qoruyur.
İslamdan əvvəl bədəvilər politeist inanclara, ruhlara, təbiət qüvvələrinə və müqəddəs daşlara, ağaclara sitayiş edirdilər. İslamın qəbulundan sonra dini dəyərlər və sosial qaydalar dəyişmişdir.
Müasir dövrdə bədəvi əhalinin böyük hissəsi şəhərlərə köçüb, müasir təhsil və səhiyyə sisteminə inteqrasiya olunub. Lakin bəzi bölgələrdə ənənəvi həyat tərzi və mədəniyyət qorunub saxlanır.
Bədəvi poeziyası ərəb ədəbiyyatının ən qədim qatıdır, qəhrəmanlıq, sərt təbiətə və köçəri həyata bağlılıq, ailə və tayfa şərəfi əsas mövzulardır. Şifahi ənənələr və klassik qəsidələr onların mədəni irsinin əsas hissəsidir.
Bədəvilər iqlimin kəskinliyinə uyğun olaraq uzun, açıq rəngli, rahat və qoruyucu geyimlər, baş örtükləri və ətəklərdən istifadə edirlər. Geyim həm funksional, həm də sosial statusun göstəricisidir.
Bədəvilər ən çox Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya, Misir, Oman, Fələstin, İsrail, Liviya, Tunis, Əlcəzair və Mərakeşdə yaşayırlar. Ənənəvi həyat tərzini əsasən Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya və Misirdə qoruyub saxlayan bədəvi icmalar mövcuddur.
