Bəhlul Danəndə: Həyat Fəlsəfəsi, İbrətamiz Hekayələri

İslam tarixinin ən maraqlı, bənzərsiz və əfsanəvi simalarından biri Bəhlul Danəndədir. Onun adı sadəcə Şərq aləmində deyil, əsrlərdir ki, türk, fars, ərəb və hətta Avropa folklorunda xalq hikmətinin, zəkasının və özünəməxsus həyat fəlsəfəsinin rəmzi kimi yaşayır. Hər dövrdə insanlar Bəhlul Danəndəni təkcə alim və ya filosof kimi deyil, həm də dərviş ruhlu bir müdrik, dərin mənalı suallara sadə və zarafatla cavab verən bir şəxsiyyət kimi tanıyıb. Əslində, onun həyat yolu bəşəriyyətin ən qədim və universal suallarına – xoşbəxtlik, ədalət, məntiq, allah qorxusu və dünyəvi müdriklik mövzularına cavab tapmağa həsr olunub.

Bəhlul Danəndə, tarixi mənbələrə görə, Abbasilər dövründə Bağdadda yaşamış, böyük alim, filosof, eyni zamanda, satirik, xalqın dostu və zahid kimi tanınmışdır. Ən çox Harun Ər-Rəşidlə apardığı məntiqli, kəskin və bəzən incə kinayəli söhbətlər, uydurma və ibrətamiz əhvalatlarla tanınır. Onun zarafat və hazırcavablıq üzərində qurulan cavabları xalq arasında elə güclü iz buraxıb ki, min illər boyunca “bəhlulvari hikmət” hər yerdə nümunə gətirilib.

Bəhlulun əsl adı, soy kökü, elmi və ictimai fəaliyyəti barədə müxtəlif mənbələrdə fərqli fikirlər mövcuddur. Bəzilərinə görə, o, Cəfəri-Sadiqin şagirdlərindən olmuş, digərlərinə görə isə adi bir kəndli, bəziləri isə onu Harun Ər-Rəşidin yaxın əyanlarından biri sayır. Hər halda, Bəhlul Danəndənin əsas fenomeni onun cəmiyyətin bütün təbəqələrinə, bəzən sultana, bəzən də ən adi insana tərbiyə və nəsihət verməsi, bunu isə həmişə gülüş, incə yumor və hikmət yolu ilə çatdırmasıdır.

Onun həyat fəlsəfəsi dünyəvi mal-mülkə bağlı olmamaq, qəlb rahatlığı, sadəlik, mərhəmət və ədalət üzərində qurulub. Bəhlulun söylədiyi kəlamlar, məntiqi mühakimələri və ibrətamiz əhvalatları Şərq ədəbiyyatının, eləcə də xalq ağız ədəbiyyatının ayrılmaz parçasıdır. Bu gün də onun adı xeyirxahlıq, hazırcavablıq və insanpərvərliklə yanaşı çəkilir.

Bəhlul Danəndənin Tarixi Şəxsiyyəti

Bəhlul Danəndə haqqında ən qədim və etibarlı məlumatlar Abbasilər dövrünə, xüsusilə Harun Ər-Rəşidin hakimiyyət illərinə təsadüf edir. Ən məşhur mənbələrdə onun doğum tarixi miladi 8-ci əsr, yaşadığı yer isə Bağdad göstərilir. Bəhlulun əsl adı Vəhəb ibn Ömer olub, “Bəhlul” isə ləqəb və ya təxəllüs kimi istifadə olunub. “Danəndə” isə farsca “bilən, çox bilikli” deməkdir.

Ənənəvi mənbələrə görə, Bəhlul Bağdadda dini və fəlsəfi elmlərlə məşğul olan, zəngin həyat təcrübəsinə malik bir şəxs olub. O, həm də böyük İmam Cəfəri Sadiqin tələbələrindən biri sayılırdı. Onun zahid, azadfikirliliyi və sərbəst yanaşmaları dövrün sultan və alimlərinin də diqqətini cəlb edib.

Bəhlulun həyat yolu, elmi və mənəvi irsi əsasən xalq arasında yayılan rəvayətlər və ibrətamiz hekayələrlə zəngindir. Onun təvazökarlığı, səmimiliyi və həyatdakı hadisələrə qeyri-adi baxışı onu xalqın böyük rəğbətini qazandırıb.

Bəhlul Danəndə Və Harun Ər-Rəşid Əfsanələri

Ən çox danışılan hekayələr Bəhlul Danəndə ilə məşhur Abbasi xəlifəsi Harun Ər-Rəşid arasındakı dialoqlardır. Harun Ər-Rəşidin hakimiyyəti dövründə sarayda tez-tez alim, filosof və zahidlərin məclisləri keçirilirdi. Bu məclislərdə Bəhlul həmişə cəsarətli, kəskin və hazırcavab sualları ilə seçilirdi.

Bəhlulun ən məşhur cavab və hərəkətləri çox vaxt sultanın ədalətsizliyini, cahil saray əyanlarının dünyəvi ehtiraslarını və insanlardakı riyakarlığı tənqidə yönəlmişdi. O, hər şeyi açıq və zarafatla deməklə, insanları düşünməyə, sultana isə ədalət və vicdanlı olmağa çağırırdı. Xüsusilə sultanın bir dəfə ona “Ağıllı olmağın sirri nədir?” sualına verdiyi cavablar xalq arasında yüzillər boyu danışılıb.

Bu ibrətamiz rəvayətlər sonradan yazılı ədəbiyyatda, dastanlarda, hətta səhnə əsərlərində də geniş istifadə olunub və Bəhlulun adını tarixin yaddaşına həkk edib.

Bəhlul Danəndənin Həyat Fəlsəfəsi

Bəhlulun həyat fəlsəfəsinin əsasında sadəlik, dünyaya bağlı olmamaq və Allaha yaxınlıq dayanır. O, var-dövlətə, mənsəbə, şöhrətə tam laqeyd yanaşır, həqiqi xoşbəxtliyin və ruh rahatlığının insanın qəlbində olduğunu vurğulayırdı. Onun kəlamlarında tez-tez zahidlik, səbir və insanlara qarşı mərhəmət əsas mövzu olurdu.

Bəhlulun təfəkküründə məntiq, zarafat və sarkazm mühüm rol oynayırdı. O, ən mürəkkəb dini, fəlsəfi və sosial məsələlərə belə elə sadə və zarafatla yanaşırdı ki, cavabları bəzən min cild kitabdan daha çox insanı düşündürürdü. Onun həyatı boyunca bir dəfə də olsun var-dövlət toplamaq arzusu olmayıb.

Müasir dövrdə Bəhlulun fikirləri və dünyaya baxışı psixoloji cəhətdən də aktualdır. Onun həyat tərzi və düşüncə tərzi bu gün də bir çox insana ruh yüksəkliyi və azadlıq verir.

Bəhlul Danəndənin Xalq Ədəbiyyatındakı Yeri

Bəhlulun həyat və fəaliyyətinə dair yüzlərlə əhvalat, lətifə və nağıl xalq arasında yayılıb. Onun adı Azərbaycan, Türkiyə, İran, ərəb və Orta Asiya xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Hər bir xalq onun adı ilə bağlı maraqlı hekayələr, uşaq nağılları və atalar sözləri formalaşdırıb.

Bəhlulun ən çox sevilən obrazı sadə, kasıb, lakin dərin ağıla və məntiqə sahib bir şəxsdir. O, çox zaman dəli, divanə və ya laqeyd kimi görünür, amma ən çətin məqamda ən doğru cavabı verən müdrik rolundadır. Hər bir lətifədə, zarafatda və ya tapmacada Bəhlulun həqiqi insanpərvərliyi, ədalət sevgisi və xoşbəxtlik axtarışı görünür.

Onun lətifələri, xüsusilə uşaqlar və gənclər arasında həyat dərsi və tərbiyə mənbəyi kimi əhəmiyyətlidir. Bəhlulun adı hələ də xalq arasında zarafat və hazırcavablıq nümunəsi olaraq yaşayır.

Bəhlul Danəndənin Ədəbi İrsində Yeri

Bəhlul Danəndə haqqında yazılı mənbələr əsasən klassik ədəbiyyatda, divan poeziyasında, nəsr və rəvayət kitablarında qorunub saxlanılır. Onun adı bir çox şair və yazıçıların əsərlərində, xüsusilə Şərq ədəbiyyatında müdriklik və ağıl simvolu kimi təqdim edilir.

Bir sıra tədqiqatçılar Bəhlulun həyatına dair yazılı və şifahi mənbələri müqayisə edərək, onun real tarixi şəxsiyyətini və obrazının inkişaf tarixini təhlil ediblər. Bəzi əsərlərdə Bəhlul təkcə satirik deyil, həm də dərin mistik dünyagörüşə malik filosof kimi təqdim olunur.

Hətta müasir dövrdə də roman, pyes, film və seriallarda Bəhlul Danəndə obrazına müraciət edilir. Onun adından istifadə edilən atalar sözləri, aforizmlər və lətifələr bir çox dillərə tərcümə olunub və qlobal folklorun bir hissəsinə çevrilib.

Bəhlul Danəndənin Zarafatları Və İbrətamiz Hekayələri

Bəhlulun adını çəkəndə ilk ağıla gələn onun hazırcavablığı və satirik yumorudur. Hər bir zarafatı və ya cavabı dərin məna daşıyır, insanları düşündürür və bəzən gülüşlə birlikdə ciddi həyat dərsi verir. Məsələn, Bəhlulun məşhur “Taxt-tac nə qədər bərkdirsə də, bir gün səndən gedəcək” kəlamı sultanlara və hakimiyyət sahiblərinə əbədi mesajdır.

Onun haqqında yüzlərlə maraqlı və düşündürücü rəvayət danışılır. Bu hekayələrdə Bəhlul bəzən sultana, bəzən zənginə, bəzən isə adi insanlara həyat və ədalət dərsi verir. Hər zaman haqqın, ədalətin və insanlıq dəyərlərinin tərəfində olur.

Bəhlulun zarafatları və lətifələri nəsihət və məntiqi düşündürmək gücünə malikdir. Onun cavabları bəzən bir sual, bəzən bir cümlə ilə bütöv bir fəlsəfə yaradır.

Bəhlul Danəndənin Sufi Dünya Görüşü

Bəhlul Danəndənin zahid və sufi dünyagörüşü, zahid həyat tərzi onun obrazında əsas rol oynayır. O, həyatda hər şeyin keçici olduğuna, insan ruhunun əbədi rahatlıq və həqiqət axtarışında olduğuna inanırdı. Sadə geyimi, kasıblığı, dünyəvi nemətlərə laqeyd münasibəti ilə insanlara ruh yüksəkliyi, mənəvi azadlıq və xoşbəxtlik aşılayırdı.

Bəhlulun sufi təfəkkürü, Allaha yaxınlıq, insan sevgisi və təvazökarlıq anlayışı ilə tamamlanırdı. Onun həyatında maddiyyat deyil, ruhani kamillik ön planda idi. Sufizm prinsiplərini ən gözəl və təsirli şəkildə gündəlik həyat nümunələri ilə xalqa çatdırırdı.

Onun sufi dünya görüşü bu gün də tədqiqatçı və filosoflar üçün maraq doğurur. Bəhlul Danəndənin fikirləri müasir insan üçün də əxlaqi və mənəvi dəyərlərin təbliği baxımından aktualdır.

Bəhlul Danəndənin Şəxsiyyətinin Müasir Dəyərləndirilməsi

Bəhlul Danəndənin obrazı bu gün də aktualdır və müxtəlif aspektlərdən araşdırılır. Onun həyat tərzi, düşüncə tərzi və insanlarla ünsiyyəti müasir insan üçün bir növ psixoloji dəstək və ilham mənbəyidir. Bəhlulun həyat fəlsəfəsi, hətta ən çətin vəziyyətdə də nikbin olmaq, həyatı zarafat və məntiqlə yüngülləşdirmək qabiliyyəti hər zaman aktual qalır.

Bir çox pedaqoq, psixoloq və mütəxəssislər Bəhlulun şəxsi keyfiyyətlərini – səmimiliyi, təvazökarlığı, insanpərvərliyi və əsl müdrikliyi bu günün gəncləri üçün nümunə göstərir. Onun adına tədris proqramlarında, motivasiya tədbirlərində, hətta psixoloji məsləhət kurslarında tez-tez rast gəlinir.

Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsində Bəhlul Danəndənin adı əbədi yaşar və onun həyatı, əhvalatları, fəlsəfəsi gələcək nəsillərə də örnək olaraq qalacaq.

Cədvəl: “Bəhlul Danəndə” Obrazının Tarixi Ədəbiyyatda İzlənməsi

Bəhlul Danəndə obrazı əsrlər boyu Şərq dünyasının, Azərbaycan xalqının, eləcə də dünya ədəbiyyat və fəlsəfəsinin ən maraqlı, düşündürücü və müdrik simalarından biri kimi tanınıb. Onun adının ətrafında yaranan ibrətamiz əhvalatlar, kəlamlar, sufi təfəkkürü və bəşəri ideyaları bu gün də təravətini itirmir. Bəhlulun sadə həyat tərzi, insanlara qarşı mərhəməti və zarafatla dolu cavabları həyat həqiqətlərinin ən asan yolunu göstərir. Əsl müdriklik bəzən ən sadə, ən səmimi, ən hazırcavab insanın dilindən çıxır. Bəhlul Danəndə, elmin, mənəviyyatın və bəşəriyyətin kamilliyə aparan yolda işıq saçan bir simvoldur. Onun adı yaşadıqca, xalq ədəbiyyatında, əxlaq dərslərində və gündəlik həyat nümunələrində daim örnək olacaq.

Ən Çox Verilən Suallar