Azərbaycan klassik poeziyasında zəngin və rəngarəng şeir janrları arasında bəhri-təvil özünün qeyri-adi quruluşu, bədii texnikası və söz oyunu ilə seçilir. Bu janr Azərbaycan və ümumilikdə Şərq ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutur. Bəhri-təvil sadəcə bir şeir forması deyil, poetik düşüncənin, klassik şairlərin yüksək söz ustalığının və klassik poeziyanın incə estetik zövqünün məhsuludur. Bu janr həm məzmun, həm də forma baxımından oxucunu heyrətləndirən, onun poetik zəkasını, dil incəliklərini, söz və mənalar arasında gizlənmiş oyunları üzə çıxaran unikal poetik ənənədir. Bəhri-təvilin tarixi kökləri, strukturu, bədii özəllikləri və ədəbi mühitdə rolu haqqında geniş məlumat əldə etmək üçün, bu janrı həm poetik, həm də elmi müstəvidə əhatəli araşdırmaq lazımdır.
Bəhri-təvil nədir? Mənası və terminoloji izahı
Bəhri-təvil klassik Şərq poeziyasında, xüsusilə Azərbaycan, fars və osmanlı ədəbiyyatlarında rast gəlinən, çox uzun və qafiyəli beytdən ibarət, bəzən bir neçə səhifə davam edən, əsas məqsədi söz, ifadə və mənaların oyununa əsaslanan şeir formasıdır. “Bəhr” sözünün kökü ərəb dilində “dəniz” mənasını, “təvil” isə “uzatmaq, genişləndirmək, fərqli mənalar vermək” anlamını bildirir. Birgə işlədikdə bəhri-təvil “uzadılmış şeir”, “uzun yol” və ya “çoxqatlı mənalı şeir” kimi başa düşülür. Bu janrın əsas özəlliyi ondan ibarətdir ki, şair hər beytdə sözləri və ifadələri elə ustalıqla bir-birinə bağlayır ki, həmin ifadə bir neçə fərqli məna verir, yeni-yeni suallar və cavablar doğurur.
Bəhri-təvilin ənənəvi mətnlərində hər beytdə açıq-aşkar mənadan əlavə, başqa bir məna, gizli fikir və ya bədii oyun olur. Burada bir söz və ya ifadə bir neçə mənada işlədilir, oxucuya fərqli interpretasiya imkanı verir. Bəhri-təvilin strukturunun mürəkkəbliyi, qafiyənin və ritmin qüsursuzluğu şairin peşəkarlığının əsas göstəricisidir.
Bəhri-təvilin tarixi və inkişaf mərhələləri
Bəhri-təvil janrının formalaşması və yayılması əsasən orta əsr Şərq ədəbiyyatının inkişaf dövrünə təsadüf edir. Onun ilkin nümunələri fars və ərəb poeziyasının təsiri ilə yaranmış, sonralar Azərbaycan və Osmanlı poeziyasında özünəməxsus çalarlar qazanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında bəhri-təvilin klassik nümunələrinə ilk dəfə XV-XVI əsrlərdə rast gəlinir. Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Füzuli kimi klassik şairlərin yaradıcılığında bəhri-təvil elementləri, söz və məna oyunları, uzun və bədii baxımdan zəngin beyitlərə tez-tez təsadüf olunur.
Osmanlı ədəbiyyatında isə bəhri-təvil ənənəsi XVII-XVIII əsrlərdə daha da inkişaf etmiş, məşhur şairlər bu formaya xüsusi diqqət yetirmişdir. Bu janrın Azərbaycan poeziyasında geniş yayılması isə XIX əsrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir kimi klassiklərin yaradıcılığında davam etmişdir.
Bəhri-təvilin forması və struktur xüsusiyyətləri
Bəhri-təvil ənənəvi olaraq çox uzun bir beytdən və ya bir neçə uzun beytdən ibarət olur. Bu beytdə sözlər bir-birinə sıx bağlıdır, şeirdə hər sözdən və ifadədən yeni məna, sual və ya cavab ortaya çıxır. Ənənəvi bəhri-təvil nümunəsində bəzən bir beyt və ya bir neçə misra bütöv bir sual-cavab silsiləsi kimi davam edir, yəni bir söz və ya ifadə yeni bir sualın əsasını təşkil edir və növbəti misrada cavabı ilə birləşir.
Məsələn, bir bəhri-təvil nümunəsində “qızılgül” sözü eyni anda həm gül, həm də baharın gəlişi, həm də sevgilinin simvolu kimi işlədilə bilər. Hər bir yeni misrada bu söz yeni kontekstdə, yeni məna qazanır.
Bəhri-təvilin əsas struktur elementləri
| Strukturu | Açıqlama |
|---|---|
| Uzun beyt | Hər misra bir neçə cümlədən ibarət ola bilər |
| Sual-cavab oyunu | Eyni söz və ya ifadədən yeni sual və cavab doğur |
| Çoxqatlı məna | Bir söz bir neçə mənanı eyni anda ifadə edir |
| Qafiyə və ritm | Qafiyə və ölçü ciddi saxlanılır, ritm davamlıdır |
| Bədii oyun | Söz, ifadə və məna oyunları əsas yer tutur |
Bəhri-təvilin janr olaraq bədii və ictimai rolu
Bəhri-təvil janrı klassik ədəbiyyatda bədii eksperimentlərin, poetik oyunların, şairin zəka və ustalığının göstəricisi olub. Bu janr şairin oxucu ilə bədii dialoq qurmasına, sözün dərin qatlarını açmasına, ironik və ya satirik məna verməsinə imkan yaradıb. Məhz buna görə də bəhri-təvil təkcə poetik forma deyil, həm də ictimai və fəlsəfi baxışların ifadəsi vasitəsi kimi çıxış edib.
Bəhri-təvil vasitəsilə klassik şairlər sosial ədalətsizliyə, mühitin naqisliklərinə, insanın daxili ziddiyyətlərinə incə bədii dillə toxunublar. Bəzi nümunələrdə isə məhəbbət, həsrət, tənhalıq və ya ironiya əsas motiv kimi çıxış edir.
Bəhri-təvil nümunələrinin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri
Azərbaycan ədəbiyyatında bəhri-təvil janrının ən məşhur nümunələri XIX əsrdə yaranıb. Bu janrın ən parlaq nümayəndələri Qasım bəy Zakir və Seyid Əzim Şirvanidir. Onların bəhri-təvil şeirlərində dilin zənginliyi, bədii oyunun məzmun və formadakı ustalığı, satirik və ironik məqamların dərinliyi xüsusilə seçilir.
Azərbaycan folklorunda da bəhri-təvilə yaxın söz oyunları, tapmaca və yanıltmac elementləri, müxtəlif janrda söz yarışmaları geniş yayılıb. Bu, xalqın dil zövqünün, poetik təfəkkürünün və bədii mirasının zənginliyini göstərir.
Bəhri-təvilin hissələrə bölünmüş izahı
Bəhri-təvilin bədii xüsusiyyətlərini daha yaxşı anlamaq üçün onu mərhələlərlə izah etmək olar:
- Mövzu seçimi və sual-cavab strukturunun qurulması – şair əsas sözü və ya ifadəni seçir və bu söz ətrafında bədii oyun qurur.
- Beytin qurulması və çoxqatlı məna yaradılması – bir misrada və ya beytdə eyni sözə müxtəlif mənalar yüklənir.
- Ritmin və qafiyənin qorunması – bütün şeir boyunca vahid ritm, ölçü və qafiyə saxlanılır.
- Bədii oyun və sözün yeni mənalarda istifadəsi – sözlərin ikili, üçlü və ya daha çox məna daşıması, ironik və satirik çalarların verilməsi.
- Oxucu ilə dialoq və poetik nəticə – şeirdə bəzən açıq suallar, bəzən isə cavablar qoyulur, oxucu düşünməyə, şairin söz oyununu anlamağa sövq edilir.
Bəhri-təvil janrının müasir ədəbi və ictimai əhəmiyyəti
Bəhri-təvil janrı müasir Azərbaycan poeziyasında nadir hallarda rast gəlinir, lakin klassik ədəbiyyatda öz yerini qoruyur. O, dil və bədii təfəkkürün, söz ustalığının inkişafı üçün bir məktəbdir. Bu janr müasir dövrdə də poetik eksperimentlər, ədəbi yarışmalar və bədii publisistika üçün zəngin mənbə sayılır.
Bəhri-təvilin öyrənilməsi, məktəblərdə, universitetlərdə tədrisi Azərbaycan dilinin poetik imkanlarının, klassik ədəbiyyatın zənginliyinin yeni nəsillərə çatdırılmasında əhəmiyyətlidir. Həmçinin bu janr çağdaş ədiblərə də öz söz oyunlarını, məna qatlarını inkişaf etdirmək üçün stimul verir.
Məşhur bəhri-təvil nümunələrinin təhlili
Ənənəvi bəhri-təvil nümunələrində bir söz və ya ifadə müxtəlif kontekstdə işlədilərək, bir beyt və ya misrada eyni anda fərqli məna yaradır. Aşağıda şərti bir bəhri-təvil strukturunun qısa izahını təqdim edirik:
| Mərhələ | Açıqlama |
|---|---|
| Söz seçimi | Şair bir söz və ya ifadə seçir (məsələn, “göz”) |
| Suallar | Bu sözlə bağlı müxtəlif suallar yaranır |
| Cavablar | Həmin suallar eyni sözə müxtəlif cavablarla şeirdə birləşir |
| Qafiyə-ritm | Hər misra eyni qafiyə və ölçüdə davam edir |
| Bədii oyun | Bir sözdən bir neçə məna çıxarılır, söz müxtəlif rollar oynayır |
Bəhri-təvil janrının formalaşmasında dil və üslubun rolu
Bəhri-təvil janrında dilin zənginliyi, çoxmənalılığı, sözün məcaz və real mənalar arasında asanlıqla keçməsi xüsusi rol oynayır. Şair dili yalnız məlumat vermək vasitəsi kimi deyil, həm də oyun, zarafat, ironiyaya açıq bir platforma kimi işlədə bilir. Məhz buna görə də bəhri-təvil janrında poetik üslub, söz seçimi və bədii təsvir vasitələri maksimum dərəcədə işlədilir.
Bəhri-təvil Azərbaycan və Şərq poeziyasında bədii oyun, poetik təfəkkür və söz ustalığının ən maraqlı təzahürüdür. Bu janr həm dilin zəngin imkanlarını nümayiş etdirir, həm də oxucu ilə yaradıcı dialoqa imkan yaradır. Klassik poeziyanın inkişafında bəhri-təvil janrı ədəbi irsin canlı, maraqlı və yenilikçi elementlərindən biri kimi xüsusi yer tutur.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəhri-təvil klassik Azərbaycan və Şərq poeziyasına aid, çox uzun və bədii oyunlara əsaslanan, bir beytdə və ya misrada bir neçə məna və söz oyunu yaradan xüsusi şeir janrıdır. Söz və məna müxtəlifliyi, sual-cavab forması ilə seçilir.
“Bəhr” ərəb dilində dəniz, “təvil” isə uzatmaq, fərqli mənaya çəkmək, açıqlamaq deməkdir. Bəhri-təvil – ‘uzadılmış şeir’, ‘çoxqatlı mənalı şeir’ kimi başa düşülür.
Bəhri-təvil uzun beyt və ya misralardan, çoxqatlı məna qatlarından, söz və məna oyunlarından, sual-cavab strukturundan və qüsursuz qafiyə-ritm sistemindən ibarətdir.
Bəhri-təvil janrının Azərbaycan ədəbiyyatında nümunələri əsasən XV-XVI əsrlərdən başlayır, XIX əsrdə isə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani kimi klassiklər tərəfindən inkişaf etdirilib.
Bu janrda əsas məqsəd şairin söz ustalığını, dilin imkanlarını, məna və ifadə müxtəlifliyini nümayiş etdirmək, bədii oyun vasitəsilə oxucunu düşünməyə, mətnin qatlarını kəşf etməyə sövq etməkdir.
Bəhri-təvil janrında çoxmənalı sözlər, metaforalar, sual-cavab, bədii oyun, ironiya, satira və müxtəlif poetik konstruksiyalardan istifadə edilir.
Azərbaycan poeziyasında Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir kimi klassiklərin bəhri-təvil şeirləri məşhurdur.
Müasir poeziyada bəhri-təvil janrı nadir hallarda istifadə olunur, əsasən klassik poeziyanın mirası kimi tədqiq edilir və araşdırılır.
Bəhri-təvil şeirlərində məhəbbət, həsrət, ictimai-satirik motivlər, dil və söz oyunu, sual-cavab, insan psixologiyası və sosial tənqid mövzuları üstünlük təşkil edir.
Bəhri-təvil janrı klassik poeziyada söz ustalığı, dilin çoxqatlı bədii imkanlarının nümayişi və oxucu ilə bədii dialoq yaratmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir.
