Türkologiya tarixində elə adlar var ki, onların fəaliyyəti təkcə elmə deyil, həm də milli özünüdərk prosesinə dərin iz salıb. Bəkir Çobanzadə bu mənada xüsusilə seçilir: Krım tatarı mənşəli alim, Azərbaycan elmi mühitinə daxil olaraq həm türk dillərinin dialektoloji xəritəsini genişləndirdi, həm də ədəbiyyatşünaslıq istiqamətində sanballı tədqiqatlar apardı. 1893-cü ildə Krımın Böyük Sonaq kəndində doğulan Çobanzadə İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra Budapeşt və Berlin kimi akademik mərkəzlərdə təhsilini tamamladı. İlk məqalələrində o, fonetika və morfologiya məsələlərinə diqqət yetirsə də, tezliklə dili geniş mədəni kontekstdə öyrənməyin vacibliyini önə çəkdi. Bakıya dəvət alan tədqiqatçı 1926-cı ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində professor kimi fəaliyyət göstərdi, türkoloji kafedranın əsasını qoydu. Onun auditoriya mühazirələri sadəcə qrammatika nümunəsi deyildi; tələbələr milli kimlik, tarix və ədəbiyyatla bağlı yeni baxış bucağı qazanırdı. Çobanzadə XX əsr başlarında Zaqafqaziya respublikalarının dil siyasətinə dair konsepsiya irəli sürərək əlifba islahatını müdafiə edən alimlər siyahısında ön sıralarda yer aldı. “Türk dilli xalqların fonetik uyğunluq qanunları” əsəri macar alimi Gombocz tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək Avropada türkologiyanın inkişafına töhfə kimi göstərildi. O, eyni zamanda Krım tatar folklorunun ilk sistemli toplayıcısı oldu, “Nogay Sözlükləri” araşdırması ilə qıpçaq qrupuna aid materialları elmi dövriyyəyə gətirdi. Təəssüf ki, 1937-ci il repressiyaları onun parlaq karyerasını yarıda qoydu; lakin arxivlərdə qalan əlyazmaları sonrakı nəsillər üçün zəngin elmi mirasa çevrildi. Çobanzadənin ideyaları bu gün də türkoloji araşdırmaların metodoloji bazasında yaşamaqdadır.
Erkən Təhsil İlləri və Şəxsiyyətin Formalaşması
Birinci abzas. Bəkir Çobanzadə mədrəsə təhsilini tamamladıqdan sonra 1910-cu ildə İstanbul Darülfünununa daxil oldu. Şərq Dilləri fakültəsində oxuyarkən türkologiyanın klassiklərinin dərslərini dinlədi və fonetika sahəsinə xüsusi maraq göstərdi. Həmin dövrdə Krım tatar ziyalıları arasında milli mətbuatın formalaşması gənc Bəkirin ideya dünyasına güclü təsir etdi.
İkinci abzas. İstanbul illərində o, Osmanlı və Avropa elmi metodlarını sintez etməyi öyrəndi. Macar alimi Vermayerlə tanışlıq gənc tədqiqatçını Budapeştə apardı, burada Altay dillərinin müqayisəli fonetikası üzrə dissertasiya mövzusu müəyyənləşdi. Alimin erkən dövr yazılarında fonetikanın ictimai tarixlə bağlılığı tez-tez vurğulanırdı.
Bakıya Gəliş və Universitet Mühitinin Dəyişməsi
Birinci abzas. 1926-cı ildə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının dəvəti ilə Bakıya gələn Çobanzadə dilçilik kafedrasını müasir metodologiya əsasında yenidən qurdu. O, Qori Müəllimlər Seminariyasından qalan proqramları yenilədi və dialektoloji praktikumları dərs planına əlavə etdi.
İkinci abzas. Bakıda alimin təşəbbüsü ilə ilk dəfə tələbə ekspedisiyaları Qazax, Şəki və Lənkəran bölgələrinə göndərildi. Toplanan materiallar daha sonra “Azərbaycan dialekt və şivələri” silsiləsində çap olundu. Bu nəşrlər sayəsində bölgə şivələrinin fonetik xəritəsi hazırlanaraq türkoloji ədəbiyyata daxil edildi.
Elmi Əsərlərində Metodoloji Yanaşma
Birinci abzas. Çobanzadə elmi məqalələrində strukturist yanaşma ilə tarixi-müqayisəli metodu birləşdirirdi. “Türk dillərində labial harmoniya” işində o, fonetik paralelləri statistik cədvəllərlə sübut edərək dil tarixinə riyazi dəqiqlik gətirdi.
İkinci abzas. Alim metodoloji yenilik kimi mətnlərin kontekstual təhlilini dialektoloji müşahidələrlə əlaqələndirdi. Bu yanaşma XX əsrin 30-cu illərində SSRİ türkologiyasında nadir idi və sonralar Moskvada çıxan “İssledovanija po tyurkologii” jurnalı tərəfindən istinad olundu.
Krım Tatar Folkloruna Töhfələr
Birinci abzas. Çobanzadə təkcə dilçi deyil, həm də folklor toplayıcısı idi. 1922-ci ildə Krımda apardığı ekspedisiyada yığdığı “Alim Əydi” dastanı xalqın kollektiv yaddaşına dair nadir nümunədir. Bu dastan İstanbulda transkripsiya edilərək “Milli Volna” jurnalında nəşr olundu.
İkinci abzas. “Nogay Sözlükləri” toplusunda o, 6400-dən artıq leksik vahidi sistemləşdirdi. Hər sözün etimologiyasını, semantik sahəsini və fonetik variantını göstərməklə qıpçaq ləhcələrinin müqayisəsində əsas mənbə yaratdı.
Əlifba Islahatı və Dil Siyasəti
Birinci abzas. 1926 Birləşmiş Türk Qurultayında Çobanzadə latın qrafikalı türk əlifbasının lehinə çıxış etdi. O, ortaq yazının elmi terminologiyanın vahidləşməsinə yol açacağını əsaslandırdı. Çıxışı Qazaxıstandan gəlmiş Alikhan Bukeikhanov tərəfindən yüksək dəyərləndirildi.
İkinci abzas. Bakıda keçirilən müzakirələr zamanı o, Azərbaycanın latın əlifbasına keçid layihəsinə konkret fonetik arqumentlər gətirdi. Bu islahat 1940-cı illərdə dayandırılsa da, Çobanzadənin tədqiqatları 1990-cı illərin islahat dönəmində yenidən istinad nöqtəsinə çevrildi.
Repressiya Dövrü və Haqsız İttihamlar
Birinci abzas. 1937-ci ilin fevralında “pantürkist təşkilata üzvlük” ittihamı ilə həbs olunan alim Moskva yaxınlığındakı Butırka türməsinə göndərildi. Məhkəmədə irəli sürülən sübutlar yalnız elmi yazıları və Türkiyə ilə məktublaşmadan ibarət idi.
İkinci abzas. Çobanzadə həmin il sentyabrda güllələndi, əlyazmaları müsadirə olundu. Yalnız 1957-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin qərarı ilə tam bəraət aldı. Repressiya türkoloji elmin inkişafını onilliklərlə geriyə atdı.
Bərpa Prosesi və Elmi İrsin Yenidən Kəşfi
Birinci abzas. 1960-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu Çobanzadənin arxivindəki qismən xilas olmuş dəftərləri yenidən işlədi. Onun “Azərbaycan türkcəsində səslərin tarixi” əlyazması 1968-ci ildə ilk dəfə nəşr olundu.
İkinci abzas. Bərpa prosesi yalnız alimlərin deyil, cəmiyyətdən gələn təşəbbüslərin nəticəsi idi. Qardaşı oğlu Cəlil Çobanzadə ailə arxivini Bakıya bağışlayaraq latın əsərlərinin transliterasiyasına şərait yaratdı.
Müasir Türkologiyada Çobanzadə İstinadları
Birinci abzas. Bu gün Türkiyə, Azərbaycan və Qazaxıstan universitetlərində fonetika üzrə magistr proqramlarında Çobanzadənin əsərlərinə xüsusi modul həsr edilir. “Vokal harmoniyasının tarixi inkişafı” mövzusu onun statistik analiz metoduna əsaslanır.
İkinci abzas. Krım Tatar universitetlərində keçirilən “Bekir Çobanzade Okumalari” simpoziumu alimin irsini beynəlxalq tədqiqat platformasına çevirib. Konfrans materialları türkologiyada metodoloji sərhədlərin genişləndirilməsinə xidmət edir.
Cədvəl: Bəkir Çobanzadənin Həyatının Əsas Mərhələləri
| İl | Yer | Hadisə və ya Əsər |
|---|---|---|
| 1893 | Krım, Böyük Sonaq | Anadan olması |
| 1910-1914 | İstanbul | Darülfünun, Şərq Dilləri fakultəsi |
| 1922 | Krım | Folklor ekspedisiyası və “Alim Əydi” dastanı |
| 1926 | Bakı | Azərbaycan Dövlət Universitetində professor təyin |
| 1928 | Budapeşt | “Türk Dillərində Labial Harmoniya” monoqrafiyası |
| 1933 | Bakı | “Nogay Sözlükləri” toplusu |
| 1937 | Moskva | Həbs və güllələnmə |
| 1957 | Moskva | Tam bəraət |
| 1968 | Bakı | “Azərbaycan Türkcəsində Səslərin Tarixi” nəşri |
| 2018-dən b. | Bakı, Simpoziumlar | “Çobanzadə Oxuları” illik elmi konfrans |
Bəkir Çobanzadə taleyin sərt sınaqları içində elmə bağlılığını itirməyən nadir şəxsiyyətlərdəndir. Onun fonetika və dialektologiya sahəsində irəli sürdüyü qanunauyğunluqlar bu gün də türk dillərinin müqayisəli təhlilində elmi baza rolunu oynayır. Alimin Bakıda yaratdığı akademik mühit təkcə Azərbaycan türkologiyasını deyil, bütövlükdə sovet məkanında türkoloji elmin istiqamətini formalaşdırdı. Çobanzadə auditoriyada gənclərə dilin arxasında dayanan mədəni kodu oxumağı öyrətməklə yanaşı, onları milli məsuliyyət hissinə səslədi. Repressiya illərində itirilmiş əlyazmaların bir hissəsinin sonradan tapılması göstərir ki, ideyalar güllədən qorxmur və vaxtın sınağından keçərək yenidən dirçəlir. Müasir türkologiyada onun adını daşıyan simpoziumlar, stipendiyalar və elmi modullar alimin metodoloji axtarışlarının aktuallığını təsdiqləyir. Çobanzadənin əlyazmaları dilçilikdə səs axınının qanunlarını izah edən statistik cədvəllərlə zəngindir, bu da onu klassik strukturizmdən müasir korpus dilçiliyinə bir körpü kimi göstərir. Əlifba islahatı və terminologiyanın vahidləşməsi barədə fikirləri yenə müzakirə mövzusudur və gələcək standartlaşma proseslərini istiqamətləndirə bilər. Çobanzadənin həyatı elmin sərhəd tanımadığını, azad düşüncənin isə xalqın intellektual irsi üçün ən böyük zəmanət olduğunu sübut edir. Onun hekayəsi gənc tədqiqatçılara məqsədə sadiq qalmağın, milli dəyərləri elmi yeniliklərlə birləşdirməyin və sükut divarlarını aşmağın mümkünlüyünü xatırladır. Elmi mirası, metodu və şəxsi cəsarəti türkoloji araşdırmaların gələcək nəsillər üçün möhkəm təməldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Alim 1893-cü ildə Krımın Böyük Sonaq kəndində dünyaya gəlib. Krım tatarı kökənli olduğu üçün ilk təhsilini mədrəsədə alıb. Daha sonra İstanbulda ali təhsilini davam etdirib. Doğulduğu mühit onun milli düşüncəsinin formalaşmasına böyük təsir göstərib.
Onun başlıca tədqiqat sahəsi fonetika və dialektologiya idi. Türk dillərinin səslərinin tarixi inkişafını statistik üsullarla araşdırıb. “Türk Dillərində Labial Harmoniya” əsəri bu istiqamətdə mühüm mərhələ sayılır. Eyni zamanda leksikologiya və folklor üzrə də araşdırmalar aparıb.
1926-cı ildə Bakıya dəvət olunması universitetdə türkologiya kafedrasının yenilənməsi ilə nəticələndi. O, dialektoloji ekspedisiyaların əsasını qoydu və tələbələri bölgələrə göndərdi. Toplanan materiallar sonralar dialekt xəritələrinin tərtibində istifadə olundu. Bakı türkologiya məktəbi formalaşdı.
“Alim Əydi” dastanını ilk dəfə elmi transkripsiya ilə təqdim edib. “Nogay Sözlükləri” toplusu isə qıpçaq ləhcələrinin leksik xəzinəsini sistemləşdirib. Bu işlər Krım tatar folklorunun elmi əsasda toplanmasına xidmət edib. Hər iki əsər bu sahədə klassik mənbə hesab olunur.
O, latın qrafikalı ortaq türk əlifbasının tərəfdarı idi. Əsas arqumenti vahid terminologiya və çap prosesinin sadələşdirilməsi idi. 1926-cı il Bakı Qurultayında bu fikrini elmi dəlillərlə müdafiə etdi. Təklifləri sonradan bir çox türk respublikalarında müzakirə olundu.
Çobanzadə “pantürkist fəaliyyət” kimi əsassız ittihamla həbs olundu. Qısa istintaqdan sonra güllələnərək həyatına son qoyuldu. Əlyazmaları müsadirə edildi və xatirəsi on illərlə susduruldu. Yalnız 1957-ci ildə bəraət aldı və irsi yavaş-yavaş bərpa edildi.
“Azərbaycan Türkcəsində Səslərin Tarixi” əlyazması 1968-ci ildə çap olundu. “Türk Dilli Xalqların Fonetika Qanunauyğunluqları” toplusu 1972-ci ildə rus dilində işıq üzü gördü. 2000-ci illərdə Krımda “Seçilmiş Əsərləri” üç cilddə nəşr edildi. Beləliklə, arxivlər tədricən elmi dövriyyəyə qaytarıldı.
O, tarixi-müqayisəli üsulu strukturist modellə birləşdirirdi. Səslərin dəyişmə tezliyini statistika ilə ölçərək fonetik prosesləri kvantlaşdırdı. Dialektoloji materialı kontekstual təhlillə əlaqələndirdi. Bu yanaşma sonralar korpus dilçiliyinin inkişafına zəmin yaratdı.
Türkiyə və Azərbaycan universitetlərində magistr kurslarında Çobanzadənin fonetika nəzəriyyəsinə dair xüsusi modullar var. Krım Tatar universitetlərində illik “Çobanzadə Oxuları” simpoziumu keçirilir. Onun əsərləri tələbələr üçün əsas mənbə rolunu oynayır. Tədris proqramları metodoloji təcrübəni yeni tədqiqatlara tətbiq edir.
Alimin irəli sürdüyü fonetik qanunlar və dialektoloji metodlar hələ də yeni məlumatlarla təsdiqini tapır. Ortak türk dili ideyası çağdaş standartlaşdırma prosesləri üçün əsaslıq təşkil edir. Folklor topluları etnoqrafik araşdırmaların başlanğıc nöqtəsi kimi istefadə olunur. Çobanzadə elmin sərhədini genişləndirən klassikdir.
