Bəlğəm nəfəs yollarının daxili səthini örtən selikli qişanın ifraz etdiyi qoruyucu mayedir; tərkibi su, proteoqlikan, mukin, ferment və immunoqlobulinlərin qarışığından ibarətdir. Normal şəraitdə miqdarı az olur, nəfəs aldığımız havadakı toz, mikroorqanizm və allergenləri tutaraq ağciyərlərin dərin qatlarına keçməsinin qarşısını alır. Soyuq hava, quru iqlim, siqaret tüstüsü və kimyəvi buxarlar selik ifrazını artırdıqda bəlğəm öskürək refleksini işə salır və orqanizm yığılan materialı xaric etməyə çalışır. Səhər saatlarında az miqdarda şəffaf bəlğəm qıjaq kimi xaric olması fizioloji sayılır; çünki gecə ərzində selik yuxarı tənəffüs yollarında toplanır, öskürəklə təmizlənir. Kəskin respirator infeksiyalar, bronxit, pnevmoniya, bronxektaziya, astma, KOAH kimi xəstəliklərdə bəlğəmin miqdarı, rəngi, qatılığı sürətlə dəyişir və diaqnostik əlamət olaraq həkimin diqqətinə yönəlir. Gənclər arasında elektron siqaret istifadəçilərində bəlğəmin viskozluğu artır və nəfəs darlığı ilə birgə tənəffüs səslərində xırıltı yaradır. Yaşlı xəstələrdə ürək çatışmazlığı fonunda qatı köpüklü bəlğəm “ağciyər ödemi” xəbərdarlığı ola bilər. Uşaqlarda isə selik ifrazı bəzən reflüks, adenoid hipertrofiyası və ya passiv siqaret tüstüsünə məruz qalma nəticəsində çoxalır; bu halda valideynlər eyni zamanda qulaq infeksiyaları və xroniki rinit riskini də izləməlidir. Müasir pulmonologiya bəlğəm tərkibindən genetik markerlər, mikrob plazmidləri və iltihabi sitokinlər aşkar etməklə xəstəliyin gedişini modelləşdirir, bu məlumat müalicə planının fərdiləşdirilməsinə kömək edir. Beləliklə, adi öskürək ifrazatı sadəcə narahatlıq yox, orqanizmin daxili proseslərinin xəbərçisi kimi mühüm məlumat daşıyır və onun düzgün təhlili vaxtında tibbi müdaxiləyə şərait yaradır.
Bəlğəmin Bioloji Mənşəyi və Tərkibi
Bəlğəmin əsası mükini sintez edən qoblet hüceyrələri və submukoz vəzilərdən gələn su miqdarıdır. Mükin molekulları uzun zəncirli qlikoproteinlərdən ibarət olub, suyu özünə bağlayaraq gel strukturu yaradır və havada uçan hissəcikləri yapışqan səthdə tutur. İmmunoqlobulin A, lizozim, laktoferrin kimi müdafiə proteinləri bəlğəmə patogen mikroorqanizmlərin divarlarını parçalamaqda kömək edir.
Dərindən nəfəs çəkdikdə silli epitel hüceyrələrinin hərəkəti selikli təbəqəni yuxarıya doğru sürüşdürür, traxeya səviyyəsində öskürək impulsu vasitəsi ilə ağız boşluğuna atılır. Bu mexanizm tənəffüs sistemini steril saxlayır; lakin qatı viskoz selik silli epiteli “məcburi əsir”ə çevirir, nəticədə mikroblar asan çoxalır və infeksiya dərinləşir.
Rəng və Konsistensiyanın Klinik Əhəmiyyəti
Şəffaf, sulu bəlğəm adətən virus mənşəli infeksiyalarda, allergik rinitdə və ya astma başlanğıc mərhələsində müşahidə olunur. Qatı, yapışqan, ağappaq selik bronxial astmanın kəskinləşməsi və ya KOAH xəstələrində bronxial obstruksiya əlamətidir.
Yaşıl və sarımtıl rəngli kütlə neutrofil parçalanmasının verdiyi mieloperoksidaza piqmentindən irəli gəlir və bakterial infeksiyanı göstərir. Pas rənginə çalan qəhvəyi selik pnevmoniyanın sorulma mərhələsi və ya tüberkülozda məhv olan eritrositlərin hem-piqmentləri səbəbindən yaranır.
Yuxarı Tənəffüs Yolunun Müdafiə Mexanizmlərində Rolu
Havanın burun boşluğundan keçməsi zamanı selik təbəqəsi rütubət və temperatur sabitliyini qoruyur; mikroskopik toz hissəciklərinin 90 faizi burun mükösunda ilişərək aşağı yolları çirklənmədən saxlayır. Sərkəst hüceyrələrin istehsal etdiyi interferonlar və defensinlər ilkin antiviral sipərdir.
Ağız boşluğu və farenksdə selik ifrazı udlaqda sürüşkən mühit yaradaraq qida fraqmentlərinin traxeyaya yönəlməsinə mane olur. Qırtlaq səviyyəsində bəlğəm qatılaşır və səs tellərini yumşaldaraq səs vibrasiyasına elastiklik verir; buna görə səs müğənniləri məşq öncəsi isti su və buxar inhalasiyası ilə seliyi seyrəldir.
Kəskin və Xroniki Öskürəkdə Bəlğəm Təsnifatı
Kəskin respirator infeksiyada ilk 24 saatda selik az, şəffaf və elastik olur, virusreplikasiya zirvəyə çatdıqca miqdarı çoxalıb köpüklü konsistensiyaya keçir. Bakterial superinfeksiya qoşulduqda rəng dəyişir, qoxu kəskinləşir və temperatur yüksəlir.
Xroniki öskürək kateqoriyasında — KOAH, bronxektaziya, silikoz, tütünçü bronxitində — bəlğəm hər səhər müəyyən porsiyada qatı, yaşıl və ya boz kütlə halında xaric olur. Xəstəliyin ağırlaşması zamanı gündəlik həcmi 20 ml-dən yuxarı qalxır və oksigen saturasiyasını azaldır.
Müalicə Prinsipləri: Dərman və Təbiət Yanaşmaları
Mukolitik dərmanlar — asetilsistein, karbosistein, ambroksol — disulfid körpülərini qıraraq mükini suya yaxın konsistensiyaya gətirir və seliyi seyrəldir. Ekspiruar əzələləri gücləndirən tənəffüs fizioterapiyası (PEP-maskalar, osillyasiya cihazları) mexaniki vibrasiya yaradaraq viskoz bəlğəmi bronx divarından qoparar.
Ənənəvi təbiət təbabətində zəncəfil, kəklikotu, mərcangilə yarpağı ekstraktı ekspektorant təsir göstərir; isti buxar inhalasiyası və bol su qəbulunun həm selik, həm toksin atılımını sürətləndirdiyi elmi araşdırmalarla sübut olunub.
Bəlğəm Analizi və Diaqnostik Testlər
Laboratoriyada mikrobioloji əkim bəlğəmdə hansı bakteriya və hansı antibiotikə həssas olduğuna aydınlıq gətirir; nəticə 48 saat ərzində hazır olur. Sitoloji analizdə epitel hüceyrə atipiyası, malign markerlər varsa ağciyər xərçəngi erkən mərhələdə aşkarlanır.
GeneXpert testi mikobakteriya tuberculosis DNA-sını üç saatda taparaq tüberküloz diaqnozunu sürətləndirir. Biokimyəvi paneldə interleykin-8 və prokalsitonin səviyyələri bakterial prosesin ağırlığını proqnozlaşdırmaq üçün istifadə olunur.
Ev Şəraitində İfrazatın Azaldılması Üsulları
Daimi su içmək selik hidratını saxlayaraq qatılaşmağa qoymur; qəhvə və alkoqollu içkilər əksinə, diurez artıraraq dehidratasiya riskini yüksəldir. Evin havasını gündə ən azı iki dəfə havalandırmaq, nəmləndirici cihazdan istifadə etmək traxeya seliyini seyrəldir.
Yarımoturaq yuxu pozası gecə ərzində selik toplanmasını azaldır, səhər öskürəyinin şiddətini aşağı salır. Burun duz məhlulu yuma proseduru yuxarı tənəffüs yollarını mexaniki təmizləyərək aşağı yolların yükünü azaldır.
Uşaqlarda və Yaşlılarda Xüsusi Nəzərə Alınmalı Məqamlar
Uşaq orqanizmində bronxial diametr dar olduğundan az miqdarda selik belə tıxanıqlıq və boğulma hissi yarada bilər; bu səbəbdən pediatrlar mukolitiklərin yaş və çəkiyə uyğun dozasını ciddi tənzimləyir. Bronxiolitin erkən əlaməti kimi “çınqıltılı” nəfəs səslərinin yaranması təcili tibbi yardım siqnalıdır.
Yaşlılarda selik təmizləmə mexanizmi zəiflədiyi üçün yataq xəstələrində bəlğəm ağciyər atelektazına və pnevmoniyaya səbəb ola bilər. Qolluğa, özqavalı drenaç mövqelərinə keçid və passiv döş qəfəsi vibrasiyası selik drenajını yaxşılaşdırır; quru ağız, diuretik terapiya fonunda isə maye balansını qorumaq vacibdir.
| Rəng | Qatı-lıq | Tipik səbəb | Əlavə əlamət |
|---|---|---|---|
| Şəffaf | Sulu | Virus, allergiya | Burun axıntısı |
| Ağ | Yapışqan | Astma, KOAH | Xırıltı |
| Sarı-yaşıl | Qatı | Bakterial bronxit | Qızdırma |
| Qəhvəyi | Yapışqan | Pnevmoniya, TB | Sinə ağrısı |
| Çəhrayı | Köpüklü | Ağciyər ödemi | Təngnəfəslik |
Bəlğəm tənəffüs yollarının özünütəmizləməsi üçün yaradılmış bioloji sistemin ayrılmaz hissəsidir; miqdarı, rəngi və qatılığı hər gün dəyişərək orqanizmin daxili prosesləri haqqında siqnallar göndərir. Şəffaf selik fizioloji balansı simvollaşdırır, sarı-yaşıl ton bakterial hücum barədə xəbərdarlıq edir; buna görə bəlğəm xarakteri xəstə və həkim arasında “gizli dialoq” vəzifəsini daşıyır. Mükin və su nisbəti pozulduqda gelləşmiş kütlə silli epitel mexanizmini tormozlayır, infeksiya qapısı açılır, oksigen mübadiləsi zəifləyir. Müalicə strategiyasında hidratasiya, mukolitik preparatlar, antibiotik seçimi, tənəffüs fizioterapiyası və həyat tərzi dəyişiklikləri bir-biri ilə sinxron işlədikdə ən sürətli nəticə əldə edilir. Laborator analizlər, xüsusən müasir molekulyar testlər patogen növünü və dərman həssaslığını dəqiqləşdirərək hədəfyönlü terapiya qapısını açır. Uşaqlar, hamilələr, yaşlılar və xronik ağciyər xəstələri xüsusi risk qrupu kimi selik nəzarətini gündəlik qayğıya çevirməlidir; çünki gecikmiş müdaxilə tənəffüs çatışmazlığı və sistemik fəsadlara gətirib çıxara bilər. Ev şəraitində nəm balansını saxlamaq, passiv siqaret tüstüsündən qaçmaq, burun duzlu su yuma vərdişi kimi sadə üsullar bəlğəm yükünü əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Siqareti tərgitmək selik ifrazını dörddə bir nisbətində endirir və silli epitelin bərpasını sürətləndirir. Unutmaq olmaz ki, selik bədənimizin qədim müdafiə silahıdır; problem onun çoxluğunda və ya qatılığında yaranır, bunu normaya salmağın açarı isə erkən müşahidə, həkimlə məsləhət və düzgün özünə-qayğıdır. Sağlam nəfəs rahat həyat deməkdir, sağlam nəfəs üçün isə bəlğəmin dilini anlamaq vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Sağlam insanda gündə traxeyobronxial ağacda 50–100 ml arası selik istehsal olunur, lakin silli epitel onu fərqinə varmadan udlağa daşıyaraq udma refleksi ilə aradan qaldırır. Öskürək tələb etməyən bu miqdar fizioloji sayılır. Öskürəklə xaric olunan kütlə isə adətən bir neçə millilitrdən artıq olmur. Miqdarın qəfil artması patologiya siqnalıdır.
Çürük, kəskin pis qoxu anaerob bakteriyaların parçalanma məhsullarından (hidrogen sulfid, amonyak) qaynaqlanır və ağciyərdə irin ocağının — abses və ya bronxektaziyanın — əlaməti ola bilər. Diş və diş əti infeksiyaları da ağız boşluğundan seliklə birgə gələn kükürd birləşmələri səbəbindən qoxu yarada bilir. Uzunmüddətli pis qoxulu ifrazat vaxt itirmədən həkimə müraciət tələb edir. Antibakterial müalicə və drenaj proseduru zəruri ola bilər.
Sarı və ya yaşıl rəng bakterial infeksiyanın mümkün göstəricisidir, lakin qərarı yalnız rəngə görə vermək səhvdir. Kliniki əlamətlər — qızdırma, titrətmə, döş ağrısı — və laborator göstəricilər (leukosit, CRP) eyni anda qiymətləndirilməlidir. Viral bronxitin sağalma mərhələsində də selik sarımtıl çalara keçə bilər. Antibiotik ehtiyacını həkim təyin etməlidir.
İlıq duzlu su (0,9 % NaCl) ilə buxar inhalasiyası seliyi seyrəldir və səs yollarını yumşaldır. Prosedurdan sonra dərin nəfəs alıb gentle öskürək manevri selik boşluğunu yuxarı qaldırır. Hər saatda 200 ml adi su içmək də səhər yığılan seliyi azaldır. Ətraf mühit rütubətini 45-55 % aralığında saxlamaq effektini artırır.
İynə ucunda nazik damar partlamasından gələn zolaq-zolaq qan (qatışıq) bronxitdə öskürək əsnasında görülə bilər və adətən ciddi deyil. Lakin 1 çay qaşığından çox saf qırmızı qan və ya “pas rəngi” köpüklü selik pnevmoniya, ağciyər emboliyası, tüberküloz və xərçəngin xəbərçisi ola bilər. Belə hallarda təcili rentgen və hemodinamik qiymətləndirmə lazımdır.
Hamiləlik hormonları burun və bronx selikli qişasını ödemə meylli edir, buna görə selik ifrazı artıb nəfəs darlığı hissi yarada bilər. Adətən bu fizioloji dəyişiklikdir və isti buxar, duzlu su yuma prosedurları kömək edir. Lakin selik rəngi dəyişərsə, qızdırma və ya qanlı ifrazat qoşularsa həkim nəzarəti vacibdir. Antibiotik seçimi hamiləlik həftəsinə uyğun aparılır.
Tüstü hissəcikləri mukin gelinə yapışır və mikroskopik zəhərli qatranla rənglənir. Silli epitel zədələndiyi üçün təmizləmə mexanizmi yavaşlayır, selik köhnə hissəcikləri ehtiva etdikcə tündləşir. Bu boz-kara çalar uzunmüddətli siqaret çəkənlərdə “səhər öskürəyi” ilə xarakterikdir. Tərgidikdən sonra bir neçə həftə ərzində selik yüngülləşməyə başlayır.
Kəskin bronxitdə adətən 5-7 gün kifayətdir; KOAH və ya bronxektaziyada isə həkim 2-3 həftəyə qədər uzada bilər. Uzunmüddətli özbaşına istifadə selik təbəqəsini həddindən artıq seyrəldib qoruyucu funksiyanı zəiflədə bilər. Doza və müddət fərdi olaraq plazma klirensinə, yanaşı xəstəliklərə uyğun hesablanmalıdır.
Yulğun kökü tərkibindəki qliserizin və saponin sayəsində selik-sulu tarazlığını dəyişdirərək ekspektorant təsir göstərir. Klinik sınaqlar çarpaz-nəzarət qruplarında öskürək tezliyini və ifrazat qatılığını azaldıb. Hipertoniya və hamiləlikdə ehtiyatla işlədilməlidir, çünki natrium-su tutma effekti verə bilər. Fitoterapiya həkim məsləhəti ilə aparılmalıdır.
Bəlğəmin tam aradan qalxması nə tibbi, nə fizioloji baxımdan məqsəd deyil, çünki o, tənəffüs yollarının təbii müdafiə mexanizmidir. Məqsəd selik ifrazını normal həddə salmaq, viskozluğunu elə tənzimləməkdir ki, silli epitel rahat işləsin. Nəm, içki balansı və sağlam həyat tərzi bu tarazlığı dəstəkləyir. Tam quruluq bronxlarda çat və infeksiya riskini artırır.
