İnsan tarixi boyunca “bəşər” anlayışı yalnız bioloji bir növü deyil, həm də mədəni, sosial və intellektual inkişafın rəmzi kimi formalaşıb. Bəşər termini, insanın təkamül prosesində digər canlılardan fərqlənərək, ətraf mühitə uyğunlaşması, dil və düşüncə qabiliyyəti, cəmiyyət yaratmaq bacarığı kimi mühüm xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Əsrlər boyu insanın fiziki quruluşunda və psixoloji davranışlarında baş verən dəyişikliklər, onu dünyanın müxtəlif guşələrində ən müxtəlif şəraitlərə uyğun yaşamağa sövq edib. Bəşər övladının yaradıcı təfəkkürü, əmək alətləri düzəltməsi və texnologiya ilə əlaqəsi cəmiyyətin inkişaf tempini təyin edən əsas faktorlardandır. Təkcə bioloji üstünlüklər deyil, sosial əlaqələr və ailə institutu da bəşəri varlıq kimi insanı digərlərindən ayıran cəhətlərdəndir. Ədəbiyyat, fəlsəfə, incəsənət kimi sahələrdə insanlıq ideallarının formalaşması bəşəri təfəkkürün sərhədsizliyini göstərir. Tarix boyu baş vermiş müharibələr, miqrasiyalar, epidemiyalar belə insanın yenidən qurma və adaptasiya potensialına təsir edə bilməyib. Bəşər anlayışına həm də mənəvi-əxlaqi aspektdən yanaşmaq olar: vicdan, mərhəmət, empatiya kimi keyfiyyətlər yalnız insana xas olan bəşəri dəyərlər sırasında yer alır. Müasir dövrdə isə bəşər sivilizasiyasının ən önəmli məsələləri elm və texnologiyanın irəliləməsi, qlobal ekoloji problemlər və fərdi azadlıqların qorunması ilə bağlıdır. Sosiologiya, antropologiya və psixologiya elmləri insanı yalnız bir fərd kimi deyil, ümumbəşəri proseslərin iştirakçısı kimi öyrənir. Hər bir insan öz bəşəri kimliyinin daşıyıcısıdır və bu kimlik, cəmiyyətin bir hissəsi olmaqla yanaşı, fərdi azadlıqlara və məsuliyyətə də bağlıdır. Bəşər tarixinin bütün mərhələlərində insanın adaptasiya və dəyişmə bacarığı ən böyük irəliləyişlərin açarı hesab edilib.
Bəşər Anlayışının Mənşəyi və Tərifi
Birinci abzas. “Bəşər” sözü ərəb mənşəlidir və dilimizdə əsasən “insan”, “insanlıq” mənasında işlədilir. Tarixi mənbələrdə bu termin həm ayrı-ayrı fərdlərə, həm də bütün insan nəslinə aid edilir. Lüğətlərdə bəşər “hiss edən, düşünə bilən, əqli olan canlı” kimi izah edilir və məhz bu cəhətinə görə insan digər varlıqlardan fərqlənir.
İkinci abzas. Fəlsəfi cəhətdən bəşər anlayışı insan varlığının bioloji və mənəvi tərəflərini özündə birləşdirir. Bioloji baxımdan Homo sapiens növünü, mənəvi baxımdan isə insanın şəxsiyyəti, etik və estetik dəyərləri əhatə edir. Müasir dövrdə bu termin humanist və sosial konsepsiyalar üçün baza hesab olunur.
Antropologiyada Bəşər Təkamülü
Birinci abzas. Antropologiya elmi bəşər tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq insanın təkamül mərhələlərini öyrənir. Paleoantropoloji araşdırmalar göstərir ki, ilk bəşər nümayəndələri təxminən 2 milyon il əvvəl Afrikada meydana çıxıb və tədricən dünyaya yayılıb. Arxeoloji tapıntılar, insan skeletlərinin analizi bu təkamül prosesinin ardıcıllığını üzə çıxarıb.
İkinci abzas. Bəşərin təkamülündə baş verən əsas dəyişikliklər beyin ölçüsünün artması, alət düzəltmə bacarığının inkişafı və ikiayaqlı gəzinti ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyətlər insanın ətraf mühitə uyğunlaşmasına və sosial həyat tərzinin formalaşmasına şərait yaradıb. Müasir bəşərin davranış və sosial əlaqələri digər primatlardan əsaslı şəkildə fərqlənir.
Bəşər və Dil Bacarığı
Birinci abzas. Dil insanı digər canlılardan fərqləndirən başlıca amillərdən biridir. Bəşər övladının kompleks dillər yaratmaq, məlumat ötürmək və mədəniyyət qurmaq qabiliyyəti onu yüksək intellektli varlıq kimi səciyyələndirir. Ən qədim dillər 40-50 min il əvvələ aiddir və onların yaranması bəşər tarixinin mühüm mərhələsi hesab edilir.
İkinci abzas. Dil vasitəsilə insanlar bilik və təcrübəni nəsildən-nəsilə ötürə bilirlər. Cəmiyyətlərdə dilin formalaşması, müxtəlif dillərin yaranıb yox olması bəşərin sosial və mədəni inkişafı ilə sıx bağlıdır. Müasir dünyada minlərlə dil mövcuddur və bu da insanın uyğunlaşma və fərqlənmə potensialının bariz nümunəsidir.
Bəşər Sivilizasiyasının İnkişafı
Birinci abzas. Bəşər tarixi sivilizasiyaların yaranması və inkişafı ilə müşayiət olunur. İlk dövlət qurumları, şəhərlər və kənd təsərrüfatı cəmiyyətləri insanın əmək bölüşdürməsi və kollektiv həyat tərzi ilə bağlı olaraq yaranıb. Misir, Şumer, Hind və Çin sivilizasiyaları bəşər tarixinin ən erkən nümunələrindəndir.
İkinci abzas. Sivilizasiyanın inkişafı elm, texnika, yazı və incəsənət sahələrində yeniliklərə səbəb olub. Şəhərsalma, hüquq sistemləri və ticarət əlaqələri bəşərin sosial strukturunu dərinləşdirib. Zaman keçdikcə mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsir və ideya mübadiləsi sivilizasiya anlayışını daha da zənginləşdirib.
Bəşər Dəyərləri və Əxlaq
Birinci abzas. Bəşəri dəyərlər insan cəmiyyətinin formalaşmasında və davamlılığında əsas rol oynayır. Vicdan, mərhəmət, ədalət və empatiya kimi mənəvi keyfiyyətlər həm fərdi, həm də kollektiv münasibətləri tənzimləyir. Əxlaqi normalar, yazılı və yazısız qaydalar bəşərin birgə yaşama mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir.
İkinci abzas. Dinlər və fəlsəfi məktəblər bəşəri dəyərlərin yayılmasına və qorunmasına mühüm təsir göstərib. Müasir cəmiyyətlərdə insan hüquqları, azadlıq və bərabərlik kimi ideyalar bəşəriyyətin ümumi əxlaqi irsinin tərkib hissəsi sayılır. Əxlaq normaları zaman-zaman dəyişsə də, bəşər varlığının mərkəzində həmişə mənəvi dəyərlər dayanır.
Bəşər və Əmək Fəaliyyəti
Birinci abzas. Əmək fəaliyyəti bəşərin sosial və iqtisadi həyatının əsasını təşkil edir. İnsan tarixi boyunca əmək bölgüsü, texnoloji yeniliklər və istehsalın artması cəmiyyətin inkişafını sürətləndirib. İlk icmalardan başlayaraq müxtəlif peşə və ixtisasların yaranması bəşəri cəmiyyətin çevikliyini artırıb.
İkinci abzas. Əmək alətləri və istehsal vasitələri bəşərin təbii ehtiyaclarını ödəməklə yanaşı, onun mədəni və texnoloji inkişafına da təkan verib. Sənaye inqilabı, müasir texnologiyalar və avtomatlaşdırma bəşərin əmək anlayışını tamamilə dəyişdirib. İndi isə intellektual əmək və yaradıcılıq əsas trendə çevrilib.
Bəşər və Elm-Texnika İnkişafı
Birinci abzas. Bəşərin inkişafında elm və texnikanın rolu danılmazdır. Qədim dövrlərdə təbiət hadisələrinin müşahidəsi və ilkin elmi biliklər insanın gündəlik həyatda uğur qazanmasına kömək edib. Sonrakı dövrlərdə astronomiya, riyaziyyat, tibb və digər sahələrdə əldə olunan uğurlar bəşər mədəniyyətinin əsasını təşkil edib.
İkinci abzas. XX və XXI əsrlərdə baş verən elmi-texniki inqilablar insan həyatında əsl dönüş yaradıb. Rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt, biotexnologiya və kosmos tədqiqatları bəşərin imkanlarını və üfüqlərini genişləndirib. Elm və texnika müasir dövrdə cəmiyyətin əsas hərəkətverici qüvvələrindəndir.
Bəşər Cəmiyyətində Sosial Münasibətlər
Birinci abzas. Bəşər cəmiyyətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri sosial münasibətlərin müxtəlifliyidir. Ailə, tayfa, icma, xalq və dövlət kimi sosial institutlar insanların birgə yaşayışını və əməkdaşlığını tənzimləyir. Sosial status, rollar və funksiyalar bəşər cəmiyyətinin dinamik strukturunu formalaşdırır.
İkinci abzas. Müasir dövrdə urbanizasiya, qloballaşma və texnologiya sosial münasibətlərə yeni forma verib. İnsanlar arasında əlaqə, informasiya mübadiləsi və qarşılıqlı təsir getdikcə artmaqdadır. Sosial şəbəkələr və media bəşər cəmiyyətində münasibətlərin və dəyərlərin yayılmasında böyük rol oynayır.
Bəşər və Qloballaşma Prosesi
Birinci abzas. Qloballaşma bəşər cəmiyyətində mədəni, iqtisadi və sosial dəyişikliklərin sürətlənməsinə səbəb olur. Sərhədlərin aradan qalxması, informasiya texnologiyalarının yayılması və beynəlxalq əməkdaşlıq insanları daha da yaxınlaşdırır. Qloballaşma yeni imkanlarla yanaşı, bir sıra problemləri də gündəmə gətirib.
İkinci abzas. Dil, mədəniyyət və dəyərlərin qloballaşması nəticəsində bəşəri kimlik daha geniş miqyasda formalaşır. Eyni zamanda, milli və etnik fərqliliklərin qorunması vacib məsələ kimi qalır. Qloballaşma bəşəriyyətin gələcək inkişafı üçün böyük çağırış və fürsətlər yaradır.
Cədvəl: Bəşər İnkişafının Əsas Tarixi Dövrləri
| Dövr | Xüsusiyyətlər | Əsas Nailiyyətlər |
|---|---|---|
| Paleolit | Ovçuluq, yığıcılıq, ilkin əmək alətləri | Mağara rəsmləri, ilk alətlər |
| Mezolit | Qruplarda yaşam, ibtidai kollektiv əmək | Ox və kaman, heyvan evcilliyi |
| Neolit | Kənd təsərrüfatı, məskunlaşma, saxsı qablar | Toxumçuluq, ilk kəndlər |
| Antik dövr | Şəhərlər, yazı, dövlətçilik, fəlsəfə | Yazı, qanunlar, mədəniyyət |
| Orta əsrlər | Feodal sistem, dinin güclənməsi | Memarlıq, elmi nailiyyətlər |
| Yeni dövr | Sənaye inqilabı, texnologiya, urbanizasiya | Parovoz, fabriklər, şəhərlər |
| Müasir dövr | Rəqəmsallaşma, qloballaşma, elmi tərəqqi | Kompüter, internet, kosmos |
Bəşər anlayışı yalnız insanın bioloji quruluşunu deyil, onun mədəni və mənəvi irsini, sosial əlaqələrini və yaradıcı potensialını da özündə əks etdirir. Tarixin müxtəlif mərhələlərində insan həm ətraf aləmə uyğunlaşmaq, həm də onu dəyişmək gücünə malik olduğunu sübut edib. Əmək fəaliyyəti, dil bacarığı, cəmiyyət qurma qabiliyyəti və mənəvi dəyərlər insanı unikal və təkrarsız varlığa çevirir. Elm və texnika sayəsində bəşər sivilizasiyası davamlı inkişafa nail olub və öz imkanlarını davamlı olaraq genişləndirir. Sosial münasibətlər və qloballaşma bəşəriyyətin daha sıx əməkdaşlıq və qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamasına imkan verir. Eyni zamanda, milli kimlik və mənəvi dəyərlərin qorunması bəşər üçün prioritet olaraq qalır. İnsan övladı bu gün də yeni biliklərə can atır və yaradıcı təfəkkürü ilə cəmiyyətin inkişafına öz töhfəsini verir. Bəşəriyyətin gələcəyi hər bir fərdin, hər bir cəmiyyətin seçim və məsuliyyətindən asılıdır. Bu baxımdan bəşər dedikdə yalnız bir növ deyil, bütöv bir sivilizasiya və ortaq dəyərlər toplusu nəzərdə tutulur.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəşər sözü insan və bütün insanlıq mənasında işlədilir. Ərəb mənşəlidir və dilimizdə həm fərdi, həm də ümumi insanı ifadə edir. Ədəbiyyat və elmi mənbələrdə insanlığın ümumi simvolu kimi istifadə olunur. Fəlsəfi və sosial kontekstlərdə isə bəşər bəzən mənəvi və mədəni keyfiyyətləri də əhatə edir.
Bəşər anlayışı əsasən antropologiya, sosiologiya, psixologiya, tarix və fəlsəfə elmlərində araşdırılır. Bu elmlər insanın bioloji, sosial və mənəvi xüsusiyyətlərini öyrənir. Antropologiya bəşərin təkamülü və tarixi, sosiologiya isə cəmiyyət daxilində münasibətləri izah edir. Hər bir elm sahəsi insanı fərqli aspektdən öyrənir.
Antropologiyada bəşər insan növünün (Homo sapiens) təkamülü, sosial və mədəni inkişafı kimi izah olunur. Bu elm insanın yaranmasından indiyə qədər keçdiyi mərhələləri araşdırır. Arxeoloji tapıntılar və genetik araşdırmalar bəşər tarixinin əsas mənbələridir. Müasir antropologiyada həm fərdi, həm də kollektiv insan davranışları təhlil edilir.
Bəşər bütün insanları ümumilikdə bildirir, insan isə bir fərdi nəzərdə tutur. Hər bir insan bəşərin bir hissəsidir, amma bəşər insanlığın bütövlüyünü əhatə edir. Ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda bəzən bu sözlər sinonim kimi işlədilir. Lakin elmi terminologiyada bəşər daha geniş və ümumiləşdirici anlayışdır.
Bəşəri dəyərlər insanlıq üçün vacib olan əxlaqi və mənəvi prinsiplərdir. Bunlara mərhəmət, ədalət, azadlıq, vicdan, empatiya, bərabərlik kimi keyfiyyətlər daxildir. Müxtəlif mədəniyyətlərdə bu dəyərlərin forması dəyişə bilər, lakin mahiyyəti eyni qalır. Bu dəyərlər cəmiyyətin inkişafında və sülhün qorunmasında əsas rol oynayır.
Bəşər əmək fəaliyyəti vasitəsilə cəmiyyət yaradır və inkişaf etdirir. Əmək bölgüsü, texnoloji yeniliklər və istehsalın artması insan həyatının müxtəlif sahələrində dəyişikliklərə səbəb olub. Əmək alətləri və texnologiya insanın gündəlik ehtiyaclarını ödəməklə yanaşı, onun yaradıcılıq potensialını da artırıb. Müasir dövrdə intellektual əmək və yaradıcılıq ön plana çıxır.
Elm və texnika insan həyatını kökündən dəyişdirən amillərdəndir. Qədim dövrlərdən başlayaraq, insan təbiət hadisələrini öyrənərək öz həyatını yaxşılaşdırmağa çalışıb. Müasir dövrdə isə rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt, biotexnologiya və kosmos tədqiqatları insan imkanlarını genişləndirir. Elm və texnika həm bəşər sivilizasiyasının inkişafına, həm də yeni problemlərin yaranmasına səbəb olur.
Bəşər sivilizasiyasının əsas mərhələləri paleolit, mezolit, neolit, antik dövr, orta əsrlər, yeni dövr və müasir dövrdür. Hər mərhələnin özünəməxsus sosial və mədəni xüsusiyyətləri olub. Bu mərhələlərdə bəşərin əmək, dil, elm və incəsənət sahələrində nailiyyətləri formalaşıb. Sivilizasiya anlayışı da məhz bu inkişaf pillələri ilə bağlıdır.
Qloballaşma bəşər cəmiyyətində mədəni, iqtisadi və sosial dəyişikliklərin sürətlənməsinə səbəb olur. Sərhədlərin aradan qalxması, informasiya texnologiyalarının yayılması və beynəlxalq əməkdaşlıq insanları daha da yaxınlaşdırır. Qloballaşma yeni imkanlarla yanaşı, müxtəlif problemlər də yaradır. Eyni zamanda milli və etnik fərqliliklərin qorunması da vacibdir.
Bəşər anlayışı bütün insanlığı əhatə etdiyi üçün insan hüquqları da hər bir fərdin təbii və ayrılmaz haqqı kimi qəbul olunur. İnsan hüquqları bəşəri dəyərlərin təzahürü və qorunması üçün əsas baza rolunu oynayır. Müasir dövrdə insan hüquqları beynəlxalq hüquqi sənədlərlə müdafiə olunur. Bu hüquqlar bəşər cəmiyyətinin sülh və tərəqqisinin vacib şərtidir.
