Təbiətin və ətrafımızdakı hər bir əşyanın quruluşunu, mahiyyətini dərk etmək, insanın elmə və idraka can atdığı ən qədim dövrlərdən bəri kimyanın əsas suallarındandır. Maddələrin təbiəti, onların necə yarandığı, dəyişdiyi və qarşılıqlı təsir etdiyi sualları minilliklər boyunca alimləri düşündürüb. Bəsit maddə anlayışı isə bu böyük elmi tablonun ən fundamental, ən ilkin məqamlarından biridir. Hər bir maddənin tərkibi, quruluşu və xassələrinin öyrənilməsi üçün məhz bəsit maddə və mürəkkəb maddə anlayışlarının dəqiq ayırd edilməsi vacibdir. Bəsit maddə – kimyanın abecəsidir; onun mahiyyəti, təbiətdəki yeri və canlı-aləm üçün əhəmiyyəti həm təhsil prosesində, həm də gündəlik həyatda əsas biliklərdəndir.
Bəsit maddə anlayışının elmi izahı
Bəsit maddə yalnız bir növ kimyəvi elementin atomlarından təşkil olunmuş maddədir. Bu maddələr tərkibində yalnız bir elementin atomlarını daşıyır, heç bir başqa kimyəvi elementlə birləşmə yaratmır. Məsələn, oksigen qazı (O₂), azot (N₂), dəmir (Fe), mis (Cu), qızıl (Au) və s. kimi maddələr yalnız öz elementlərinin atomlarından ibarətdir və buna görə bəsit maddələr hesab olunur.
Bəsit maddə ilə mürəkkəb maddə arasındakı əsas fərq – bəsit maddənin yalnız bir kimyəvi elementin atomlarından ibarət olması, mürəkkəb maddənin isə iki və ya daha çox elementin atomlarından təşkil olunmasıdır. Məsələn, su (H₂O) mürəkkəb maddədir, çünki onun tərkibində hidrogen və oksigen atomları birləşib.
Bəsit maddələrin təbiətdə və gündəlik həyatda rolu
Bəsit maddələr təbiətdə çox geniş yayılıb. Onlar canlı orqanizmlərin quruluşunda, minerallarda, torpaq və atmosferdə, texnologiyada, sənayedə və gündəlik həyatda mühüm rol oynayır. Məsələn, oksigen qazı canlıların tənəffüsündə, azot torpağın münbitliyində, dəmir sənayedə, qızıl və gümüş isə zərgərlikdə və iqtisadiyyatda əhəmiyyətlidir.
Təbiətdə bəsit maddələr adətən sərbəst halda və ya birləşmələrin tərkibində tapılır. Onların bəziləri – məsələn, qazlar (O₂, N₂, H₂), metallar (Fe, Cu, Au), qeyri-metallar (C, S, P) və s. fərqli fiziki və kimyəvi xassələrə malikdirlər.
Bəsit maddələrin sinfi və təsnifatı
Bəsit maddələr quruluş və xassələrinə görə əsasən iki böyük sinfə ayrılır: metallar və qeyri-metallar.
Cədvəl: Bəsit maddələrin əsas sinifləri
| Sinif | Nümunələr | Əsas xassələr |
|---|---|---|
| Metallar | Dəmir, qızıl, mis, gümüş | Parlaq, elektrik keçirici, süzülə bilən |
| Qeyri-metallar | Oksigen, azot, fosfor, kükürd | Kifayət qədər qeyri-parlaq, kövrək, izolyator |
Bundan əlavə, bəzi kimyəvi elementlər (məsələn, karbon) həm metallara, həm də qeyri-metallara bənzər xassələrə malik ola bilər. Hər bir bəsit maddə həmin elementin bütün kimyəvi xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir.
Bəsit maddənin kimyəvi və fiziki xassələri
Bəsit maddələrin kimyəvi və fiziki xassələri onların atom quruluşu, kristal qəfəs növü, molekul quruluşu ilə bilavasitə bağlıdır. Oksigen və azot kimi bəzi bəsit maddələr molekulyar quruluşa malikdir (yəni O₂ və N₂ kimi ikiatomlu molekullardan ibarətdir). Mis və dəmir kimi bəsit maddələr isə atomlardan ibarət kristal qəfəs formalaşdırır.
Bəsit maddələrin əsas fiziki xassələri:
- Ərimə və qaynma temperaturu
- Sıxlıq
- Rəng və parıltı
- Elektrik və istilik keçiriciliyi
- Sərtlik və kövrəklik
Kimyəvi xassələri isə oksidləşmə, reduksiya, digər maddələrlə birləşməyə və parçalanmaya meylliliklə xarakterizə olunur.
Bəsit maddələrin canlı orqanizmlərdə və insan həyatında rolu
Canlı orqanizmlərin tərkibində ən geniş yayılmış bəsit maddələr oksigen və azotdur. Tənəffüs prosesində oksigenin rolu əvəzolunmazdır, azot isə amin turşuları, zülallar və DNT-nin tərkibində mühüm rol oynayır. Dəmir insan orqanizmində hemoqlobin tərkibində oksigenin daşınması üçün vacibdir.
Bundan başqa, bəzi bəsit maddələr (yod, fosfor, kükürd və s.) həyat üçün zəruri olan bioloji proseslərdə mühüm rol oynayır.
Bəsit maddələrin sənaye və texnologiyada tətbiqi
Sənaye və texnologiyada bəsit maddələrin tətbiqi çox genişdir:
- Dəmir və mis maşınqayırmada, inşaatda, elektrik avadanlıqlarında
- Qızıl və gümüş zərgərlik və elektronika sənayesində
- Oksigen və azot tibbdə, metallurgiyada və kimya sənayesində
- Hidrogen enerji və neft-kimya sənayesində
- Kükürd, fosfor, karbon kimyəvi maddələrin və gübrələrin istehsalında
Bu maddələr təbiət və insan fəaliyyəti arasında körpü rolunu oynayır, elmin və texnologiyanın inkişafı üçün əsas resurslardır.
Bəsit maddələrin əldə olunması və saflaşdırılması
Bəsit maddələrin əldə olunması adətən iki yolla mümkündür:
- Fiziki üsullar – metal filizlərinin saflaşdırılması, elektroliz, distillə və s.
- Kimyəvi üsullar – kimyəvi reaksiyalarla birləşmələrin parçalanması.
Məsələn, oksigen havanın fraksiyalı distilləsi, dəmir metal filizlərinin yüksək temperaturda bərpası, hidrogen suyun elektrolizi ilə alınır.
Bəsit maddə və mürəkkəb maddə: fərqləndirici xüsusiyyətlər
Bəsit və mürəkkəb maddələrin müqayisəsini aşağıdakı cədvəldə təqdim etmək olar:
| Xüsusiyyət | Bəsit maddə | Mürəkkəb maddə |
|---|---|---|
| Tərkibi | Bir növ element atomu | İki və ya daha çox element atomu |
| Nümunə | O₂, Fe, Au, H₂ | H₂O, CO₂, NaCl |
| Sənayedə rolu | Əsas xammal, ilkin məhsul | Hazır məhsul və ya kimyəvi birləşmə |
Bəsit maddələr birləşərək mürəkkəb maddələr yarada bilər, kimyəvi reaksiyalar nəticəsində isə mürəkkəb maddələr yenidən bəsit maddələrə çevrilə bilər.
Bəsit maddələrin tarixi kəşfi və kimyanın inkişafında rolu
Bəsit maddə anlayışı kimyanın müasir dövrə qədəm qoyması ilə sıx bağlıdır. Alimlər XVII-XVIII əsrlərdə atom nəzəriyyəsi və elementlərin kəşfi ilə bəsit maddənin mahiyyətini anlamağa başlamışlar. İngilis alimləri Robert Boyle və Con Daltonun elmi işləri bu sahənin əsasını qoymuşdur. Dövrümüzdə isə Dövri Cədvəldə 100-dən çox bəsit maddə mövcuddur.
Bəsit maddənin hissələrə bölünmüş izahı
Bəsit maddənin əsas xüsusiyyətlərini mərhələli şəkildə belə izah etmək olar:
- Tərkib — yalnız bir elementin atomları
- Quruluş — molekulyar və ya kristal qəfəsli
- Xassələr — metal və qeyri-metal, kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlər
- Əldə olunma üsulu — fiziki və ya kimyəvi metodlar
- Tətbiq sahələri — təbiət, sənaye, biologiya, texnologiya
Bu ardıcıllıq bəsit maddə anlayışını həm elmi, həm də praktiki baxımdan anlamağa imkan verir.
Bəsit maddə anlayışı kimyanın və təbiət elmlərinin əsas daşlarından biridir. Onun elmi izahı, gündəlik həyatda və sənayedə rolu, canlı orqanizmlərdəki funksiyası və kimyanın inkişafında oynadığı mühüm rol insanlığın bilik sərvətini daha da zənginləşdirir. Bəsit maddələr təbiətin özəyidir və onların öyrənilməsi hər bir insan üçün maarifçi və elmi baxımdan əvəzsizdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəsit maddə yalnız bir növ kimyəvi elementin atomlarından təşkil olunan, tərkibində başqa element atomları olmayan maddədir. Məsələn, oksigen (O₂), dəmir (Fe), hidrogen (H₂) və qızıl (Au) bəsit maddələrə aiddir.
Bəsit maddə yalnız bir elementin atomlarından, mürəkkəb maddə isə iki və ya daha çox elementin atomlarından ibarətdir. Məsələn, su (H₂O) mürəkkəb maddədir, oksigen (O₂) isə bəsit maddədir.
Bəsit maddələr metallar və qeyri-metallar olmaqla iki əsas sinfə bölünür. Mis, dəmir, qızıl metallar, oksigen, azot, fosfor isə qeyri-metallardır.
Bəsit maddələr təbiətdə canlı və cansız aləmin əsasını təşkil edir. Onlar canlı orqanizmlərdə, torpaq və minerallarda, havada, suda və texnologiyada mühüm rol oynayır.
Dəmir (Fe), qızıl (Au), mis (Cu), oksigen (O₂), azot (N₂), hidrogen (H₂), fosfor (P), kükürd (S) bəsit maddələrin əsas nümunələridir.
Bəsit maddələr filizlərin təmizlənməsi, elektroliz, distillə və ya kimyəvi birləşmələrin parçalanması kimi üsullarla əldə olunur. Məsələn, oksigen havanın fraksiyalı distilləsi ilə alınır.
Dəmir maşınqayırmada, qızıl və gümüş zərgərlikdə, oksigen və azot tibbdə, mis elektrik texnikasında, fosfor və kükürd isə gübrə və kimyəvi məhsullar istehsalında istifadə olunur.
Canlı orqanizmlər üçün oksigen və azot xüsusilə vacibdir. Dəmir, yod, fosfor və kükürd kimi bəsit maddələr isə orqanizmdə həyati proseslərdə iştirak edir.
Bəsit maddələrin xassələri onların atom quruluşundan asılıdır: rəng, sıxlıq, ərimə və qaynma temperaturu, elektrik keçiriciliyi və kimyəvi reaksiya qabiliyyəti kimi.
Bəsit maddə anlayışının elmi əsaslarını ilk dəfə XVII-XVIII əsrlərdə alimlər Robert Boyle və Con Dalton qoymuş, kimyanın inkişafında bu anlayış mühüm rol oynamışdır.
