Azərbaycanın nadir təbiət incilərindən biri olan Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu ölkənin ekoloji xəzinəsi hesab olunur. Kəlbəcər rayonunun dağlıq ərazilərində yerləşən bu qoruq təbiətin nadir gözəlliklərini və zəngin bioloji müxtəlifliyini qorumaq məqsədi ilə yaradılıb. Əsrlərlə formalaşmış bu ekosistem xüsusilə qədim çinar ağacları ilə tanınır. Qoruğun yerləşdiyi vadidəki çinar meşələri dünyanın ən qədim və ən iri ölçülü çinar ağaclarının cəmləşdiyi yerlərdən biridir.
Bəsitçay çayının sahillərində uzanan bu qoruq yalnız yerli flora və faunanın deyil, həm də regionun iqlim tarazlığının qorunmasında mühüm rol oynayır. Burada yaşayan bitki və heyvan növlərinin bir qismi nadir və yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Qoruğun qorunması həm təbiətin mühafizəsi, həm də elmi tədqiqatlar üçün əvəzsiz əhəmiyyət daşıyır.
1974-cü ildə yaradılan qoruq o dövrdə Azərbaycan SSR-in təbiəti mühafizə siyasətinin ən mühüm addımlarından biri sayılırdı. Məqsəd yalnız meşələrin və çinarların qorunması deyildi, həm də bu ərazilərdə ekosistem tarazlığının saxlanılması idi. Əsrlərin şahidi olan minillik çinarlar burada yalnız təbiətin bir hissəsi deyil, həm də mədəni irsin bir parçasıdır.
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu həm turizm, həm də elmi araşdırmalar üçün geniş imkanlar yaradır. Ekoturizm həvəskarları üçün buranın təmiz havası, saf suyu və əsrarəngiz mənzərələri böyük cəlbediciliyə malikdir. Qoruğun qorunması istiqamətində aparılan tədbirlər nəticəsində burada ekoloji tarazlıq nisbətən sabit saxlanılır.
Bu ərazi həm də strateji və tarixi baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. Qoruğun yerləşdiyi Kəlbəcər rayonu illərlə işğal altında qaldığından burada təbiətə də ciddi ziyan vurulmuşdu. Lakin azad olunmasından sonra aparılan bərpa işləri sayəsində Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu yenidən həyat qazanır və öz nadir ekosistemini qorumağa davam edir.
Qoruğun yaranma tarixi
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu 4 iyul 1974-cü ildə yaradılıb. İlk mərhələdə qoruğun ümumi sahəsi 107 hektar idi. Əsas məqsəd qədim çinar meşələrini və nadir bitki növlərini qorumaq, təbii landşaftı gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq idi. Burada yaşayan çinar ağaclarının bəzilərinin yaşı 1000 ildən çoxdur və onların gövdə diametri 4-5 metrə qədər çatır.
Qoruğun yaradılmasında həm də su hövzələrinin və çay ekosisteminin qorunması mühüm yer tutur. Bəsitçay çayı boyunca uzanan bu meşə zolağı iqlim tənzimləyici rol oynayır, torpaq eroziyasının qarşısını alır və yerli fauna üçün mühüm yaşayış məskəni yaradır.
Coğrafi mövqe və təbii şərait
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu Azərbaycan Respublikasının qərb hissəsində, Kəlbəcər rayonunda yerləşir. Qoruğun əsas hissəsi Bəsitçay çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 900–1000 metr hündürlükdə yerləşir. Ərazi dağlıq və yarı-dağlıq relyefə malikdir. İqlimi mülayim dağ-çöl tipinə daxildir.
Bəsitçay çayı Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamaclarından başlayaraq Tərtərçaya qoşulur. Qoruğun yerləşdiyi hissə sıx meşə örtüyünə malik dar vadidə yerləşir ki, bu da təbii şəraitin qorunmasına imkan verir. Qoruq həm də təbii su mənbələrinin zənginliyi ilə seçilir.
Flora müxtəlifliyi
Qoruğun ən əsas xüsusiyyəti çinar ağaclarıdır. Burada rast gəlinən şərq çinarı (Platanus orientalis) növlərinin bəzilərinin yaşı min ildən çoxdur. Çinarlarla yanaşı, ərazidə qoz, fındıq, söyüd, qarağac və müxtəlif kollar da bitir. Qoruq bitki örtüyü baxımından olduqca zəngindir.
Elmi tədqiqatlara görə, qoruqda 50-dən çox ağac və kol növü, 300-ə yaxın ot bitkisi növü mövcuddur. Burada həmçinin dərman bitkiləri də çoxluq təşkil edir ki, bu da ərazinin bioloji və iqtisadi əhəmiyyətini artırır.
Fauna müxtəlifliyi
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğunda 20-dən çox məməli növü, 100-ə yaxın quş növü qeydə alınıb. Ərazidə ayı, canavar, çöl donuzu, vaşaq kimi iri məməlilərlə yanaşı, sincab, kirpi və müxtəlif gəmiricilər də yaşayır. Quşlar arasında qartal, şahin, turac, qırqovul və nadir növlər olan qaya göyərçini mövcuddur.
Amfibiyalar və sürünənlər də qoruğun faunasının bir hissəsidir. Burada ilan, kərtənkələ, qurbağa növləri yaşayır. Çayda isə balıq növləri ekosistemin mühüm halqasıdır.
Qoruğun ekoloji əhəmiyyəti
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu Azərbaycanın ekoloji təhlükəsizliyi baxımından strateji əhəmiyyətə malikdir. Çinar meşələri karbon qazını udmaqla atmosferin təmizlənməsinə kömək edir, oksigen istehsalını artırır. Meşələr həm də torpaq eroziyasının qarşısını alır, su ehtiyatlarını qoruyur.
Qoruq həm də bioloji müxtəlifliyin saxlanılması baxımından unikal əhəmiyyət daşıyır. Burada yaşayan nadir bitki və heyvan növlərinin qorunması ekoloji balansın davamlılığı üçün vacibdir.
Cədvəl: Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğunun əsas göstəriciləri
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Yaranma tarixi | 4 iyul 1974 |
| Sahəsi | 107 hektar |
| Əsas bitki növü | Şərq çinarı |
| Ən qədim ağacların yaşı | 1000 ildən çox |
| Əsas su mənbəyi | Bəsitçay çayı |
| Heyvan növlərinin sayı | ~20 məməli, ~100 quş |
| Bitki növlərinin sayı | ~50 ağac/kol, ~300 ot bitkisi |
Elmi tədqiqat imkanları
Qoruq həm də elmi tədqiqatlar üçün geniş imkanlar yaradır. Burada aparılan monitorinqlər sayəsində nadir növlərin yayılma arealı, iqlim dəyişikliyinin təsirləri və ekosistem sabitliyi öyrənilir. Bu məlumatlar təbiətin qorunması strategiyalarında mühüm rol oynayır.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşları mütəmadi olaraq qoruqda araşdırmalar aparır, yeni bitki və heyvan növləri qeydiyyata alınır. Bu, həm milli, həm də beynəlxalq miqyasda ekoloji elmin inkişafına töhfə verir.
Turizm potensialı
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu ekoturizm üçün ideal məkandır. Burada turistlər qədim çinar meşələrində gəzinti edə, təmiz dağ havasını ciyərlərinə çəkə, nadir flora və fauna ilə tanış ola bilərlər. Ekoturizm həm də yerli icma üçün iqtisadi fayda yaradır.
Lakin turizm fəaliyyəti ciddi ekoloji qaydalara uyğun şəkildə təşkil olunmalıdır ki, təbii mühitə zərər dəyməsin. Mövcud qaydalar qoruğun uzunmüddətli qorunmasını təmin etməyə yönəlib.
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu təkcə Azərbaycanın deyil, dünyanın nadir təbiət məkanlarından biridir. Buradakı minillik çinarlar, zəngin flora və fauna, saf su mənbələri və unikal ekosistem böyük elmi, ekoloji və mədəni dəyərə malikdir. Qoruğun qorunması yalnız dövlət qurumlarının deyil, həm də cəmiyyətin hər bir üzvünün vəzifəsidir. Gələcək nəsillər bu gözəlliyi eyni sağlamlıqda görməlidir. Burada aparılan bərpa və mühafizə işləri ekosistemin davamlılığını təmin edir. Təbiətə qayğı göstərmək, Bəsitçay kimi əraziləri qorumaq həm milli, həm də qlobal məsuliyyətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Qoruq Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonunda, Bəsitçay çayının sahilində yerləşir. Ərazi dəniz səviyyəsindən 900–1000 metr hündürlükdədir.
Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu 4 iyul 1974-cü ildə yaradılıb. Məqsəd qədim çinar meşələrinin və nadir bitkilərin qorunması idi.
Qoruğun ümumi sahəsi 107 hektardır. Bu sahə əsasən çinar meşələrindən ibarətdir.
Ən çox rast gəlinən bitki şərq çinarıdır. Bundan əlavə, qoz, fındıq, söyüd, qarağac və müxtəlif kollar da mövcuddur.
Ayı, canavar, çöl donuzu, vaşaq, sincab və kirpi kimi məməlilər; qartal, şahin, qırqovul və turac kimi quşlar mövcuddur.
Qoruq atmosferin təmizlənməsi, karbon qazının udulması, su ehtiyatlarının qorunması və bioloji müxtəlifliyin saxlanılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Bəli, ekoturizm məqsədilə buraya səfərlər təşkil olunur. Lakin fəaliyyət ciddi ekoloji qaydalara uyğun aparılmalıdır.
Bəzi çinar ağaclarının yaşı 1000 ildən çoxdur və gövdə diametrləri 4-5 metrə qədər çatır.
Bəli, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşları burada mütəmadi olaraq elmi araşdırmalar aparır.
Meşələrin bərpası, nadir növlərin qorunması, ekoloji maarifləndirmə və turizm fəaliyyətinin nəzarətdə saxlanması əsas tədbirlər sırasındadır.
