Azərbaycan təbiətində rast gəlinən nadir və maraqlı quş növlərindən biri bəzgək quşudur. Bu quşun adı qədim türk və Azərbaycan mənbələrində “bəzgək”, “bəzgə” və ya “bazgək” kimi müxtəlif formalarda çəkilir. Təbii mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti, xarakterik görünüşü və zəngin davranış formaları ilə seçilən bəzgək, həm xalq arasında, həm də ornitoloji elmi dairələrdə xüsusi maraq doğurur. Bəzgək quşu, əsasən suya yaxın ərazilərdə, göllər, bataqlıqlar, çay kənarlarında və sulu çəmənliklərdə məskunlaşır. Hərçənd ki, bəzgək adı müxtəlif regionlarda fərqli növlərə aid edilir, Azərbaycan faunasında bu ad daha çox su-bataqlıq və uzun ayaqlı quşlara, xüsusilə də “Vanellus vanellus” (adi bəzgək) və bəzən bəzi çöl bəzgəklərinə tətbiq edilir.
Bəzgək quşunun adı və təsviri qədim türkdilli xalqların folklorunda, atalar sözlərində, məhəbbət və təbiət şeirlərində də öz yerini tapıb. Onun davranışı, səsi, uçuşu, hətta yumurta və bala qayğısı xalq təfəkküründə təbiətin incəlikləri və həyat dövrləri ilə birbaşa əlaqələndirilib.
Bəzgək quşunun taksonomiyası və bioloji təsviri
Bəzgək quşu (latınca: Vanellus vanellus) – Charadriiformes dəstəsinə, Charadriidae (çala quşları) fəsiləsinə aiddir. Dünyanın bir çox regionlarında, əsasən Avropa, Asiya və Şimali Afrikada geniş yayılmışdır. Azərbaycanda isə bu növ həm qışlama, həm də köç dövründə müşahidə olunur.
| Xüsusiyyət | Təsviri |
|---|---|
| Elmi adı | Vanellus vanellus |
| Sinif | Quşlar (Aves) |
| Dəstə | Charadriiformes |
| Fəsilə | Charadriidae |
| Uzunluq | 28–31 sm |
| Qanad açımı | 67–72 sm |
| Çəki | 150–300 qram |
| Ömür uzunluğu | 5–10 il (təbiətdə) |
| Rəng | Qarışıq yaşıl, tünd qara, ağ və metal parıltılı tüklər |
| Ayaqları | Uzun, nazik, çəhrayı və ya boz rəngdə |
| Dimdik | Qısa, incə və tünd |
Bəzgəyin xarici görünüşündə ən diqqətçəkən xüsusiyyətlərdən biri başındakı uzun, nazik, dalğalı lələklərdir. Üzərində yaşıl, mavi, bənövşəyi metal parıltısı olan tünd lələkləri, bəyaz qarın və sinə ilə kontrast təşkil edir. Gözlərinin ətrafı qara, arxa tərəfi isə adətən ağ olur.
Yayılma arealı və yaşayış mühiti
Bəzgək geniş yayılma arealına malikdir. Avropanın şimal və mərkəzi bölgələrindən tutmuş, Asiyanın cənubuna, Şimali Afrikaya və hətta Hindistan, Çin kimi ölkələrə qədər köçəri və qismən yerli populyasiyaları mövcuddur. Azərbaycanda isə Kür-Araz ovalığı, Abşeron yarımadası, Mingəçevir və digər su hövzələri, Xəzərsahili bataqlıqlar və Salyan, Şirvan, Qobustan ərazilərində bəzgəklərə rast gəlmək olar.
Bəzgək əsasən aşağıdakı yaşayış mühitlərini üstün tutur:
- Bataqlıq və su-bataqlıq sahələr
- Göl və çay kənarları
- Sulu çəmənliklər və suvarılan əkin sahələri
- Açıq otlaqlar və palçıqlı ərazilər
Yay aylarında bəzgək kök saldığı yerdə çoxalır, payız-qış dövründə isə köçərilik edərək, daha isti regionlara, o cümlədən Azərbaycana gəlir.
Qidalanma və qidalanma vərdişləri
Bəzgək əsasən həşəratlarla, su onurğasızları və yumşaqbədənlilərlə, həmçinin kiçik xərçəngkimilərlə qidalanır. Onun pəhrizində soxulcanlar, böcəklər, hörümçəklər, balaca balıqlar və bəzən bitki toxumları da yer alır. Quş tez-tez palçıqlı və yaş ərazilərdə dimdiyini yerə yaxın tutaraq, torpaq və suyun içindən qida axtarır. Gecələr və səhər tezdən daha fəal olur.
Qidalanma prosesi belə mərhələlərə bölünə bilər:
- Qida tapılması üçün ərazinin seçilməsi və diqqətlə izlənməsi.
- Hərəkətsiz dayanıb, dimdiyini suya və ya torpağa yaxın tutmaq.
- Tapılan həşəratı və ya xırda canlıyı sürətlə dimdiyilə tutmaq və udmaq.
- Qidalanmadan sonra yuyunmaq və dincəlmək.
Davranış xüsusiyyətləri və sosial strukturu
Bəzgəklər adətən kiçik qruplar və ya cütlüklər şəklində hərəkət edir. Nəsil artımı dövründə (aprel-iyun) cütlüklər monoqam olur və yuva qururlar. Yuva – əsasən yerdə, ot və ya kamışlar arasında, çox sadə, azacıq çökəkdə hazırlanır. Dişi 3-4 yumurta qoyur, onları hər iki valideyn növbə ilə qoruyur və çıxarır. Yumurtadan çıxan balalar tez bir zamanda müstəqil hərəkət etməyə və qidalanmağa başlayır.
Bəzgəklər təhlükə hiss etdikdə yüksək səsli xəbərdarlıq səsləri çıxarır, bəzən isə düşməni yuvasından uzaqlaşdırmaq üçün “yaralı quş” kimi davranırlar – qanadını sallaşdırıb, zəif hərəkət edirlər ki, yırtıcı quşun diqqəti bala və yuvadan yayındırılsın.
Səs və ünsiyyət formaları
Bəzgəklərin ən fərqli cəhətlərindən biri də özünəməxsus, kəsik və ardıcıl səsləridir. Cütləşmə dövründə, təhlükə zamanı və ya uçuşda yüksək səsli “pi-vit” tipli səslər çıxarırlar. Bu səslər həm qrup üzvlərinə siqnal vermək, həm də ərazini qorumaq üçün istifadə olunur.
Çoxalma və nəsil artımı
Çoxalma dövrü əsasən yazın ortasından yayadək davam edir. Dişi 3-4 yumurta qoyur, inkubasiya müddəti təxminən 24-29 gündür. Balalar yumurtadan çıxan kimi valideynlərin müşayiəti ilə yuvadan uzaqlaşır və otlar arasında gizlənirlər. Qısa müddət ərzində valideynləri tərəfindən qorunur və yemlənir, lakin tezliklə müstəqil olurlar.
Bəzgək quşunun ekosistemdə rolu və qorunması
Bəzgək təbiətdə bioloji müxtəlifliyin qorunmasında, həşərat və su canlılarının populyasiyasının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Onun məskunlaşdığı bataqlıqlar, göl və çay kənarları bioloji tarazlığın qorunmasında, suyun təmizlənməsində və ekosistemin zənginləşməsində əvəzsizdir.
Hazırda bəzgək quşları bəzi bölgələrdə yoxa çıxmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Səbəblər arasında bataqlıq və çəmənliklərin qurudulması, kənd təsərrüfatının intensivləşməsi, pestisidlər və insanların təsiri göstərilir. Beynəlxalq Qırmızı Kitabda bəzgək “nisbətən zəif təhlükədə” növ kimi qeyd olunub, lakin bəzi ölkələrdə populyasiyaları sürətlə azalır. Azərbaycanda da bəzgək quşlarının qorunması məqsədilə təbii mühafizə əraziləri, quşların məskunlaşdığı bataqlıq və göllərin qorunması, maarifləndirmə işləri vacibdir.
Bəzgək quşunun mədəniyyət və folklorda yeri
Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında bəzgək tez-tez sədaqət, çeviklik, ehtiyatkarlıq və ailə bağlarının simvolu kimi təqdim edilir. Xalq şeirlərində, atalar sözlərində, hətta nağıl və rəvayətlərdə bəzgəyin yuvasına və balalarına qayğısı, çevikliyi, təhlükəyə qarşı mübarizəsi tərənnüm olunur. Qədim elatlarda bəzgək bərəkət, su bolluğu, təbiətin oyanması ilə assosiasiya olunurdu.
Bəzgək quşunun müşahidəsi və tədqiqi
Müasir dövrdə ornitoloqlar və təbiətsevərlər bəzgək quşlarını öyrənmək və müşahidə etmək üçün xüsusi avadanlıq və metodikalardan istifadə edirlər. Quş müşahidəsi üçün ən yaxşı vaxt erkən yaz və gec payız aylarıdır. Bataqlıq və göl kənarlarında səbirli müşahidəçi bəzgəklərin davranışını, qidalanmasını, səsini və sosial həyatını müşahidə edə bilər.
Müşahidə prosesini aşağıdakı mərhələlərə bölmək mümkündür:
- Ərazinin seçilməsi və sakitcə yaxınlaşmaq
- Quşların fəaliyyətinə mane olmadan, uzaqdan müşahidə
- Not və ya fotoqrafiya ilə müşahidənin qeydiyyatı
- Tədqiqat məlumatlarının təhlili və təbiətin qorunmasında istifadə
Bəzgək quşunun əsas xüsusiyyətləri və vərdişləri
| Xüsusiyyət/Vərdiş | Təsviri |
|---|---|
| Başındakı lələk | Uzun, nazik, dalğalı, diqqətçəkən |
| Səs | Yüksək, “pi-vit” tipli, siqnal xarakterli |
| Yuva qurma | Sadə, yerdə, ot və kamış arasında |
| Qidalanma vaxtı | Əsasən səhər və axşam, bəzən gecə aktivdir |
| Uçuş forması | Yavaş, dalğalı, bəzən akrobatik hərəkətlidir |
| Sosiallıq | Kiçik qruplar və ya cütlüklər halında |
| Balalara qayğı | Hər iki valideyn aktiv iştirak edir |
| Migrasiya | Köçəri və ya yarımköçəri populyasiyalar |
Bəzgək quşu Azərbaycan təbiətinin, su-bataqlıq ekosistemlərinin və milli folklorun əvəzolunmaz hissəsidir. Onun qorunması yalnız nadir bir quş növünün deyil, bütövlükdə təbiətin, insanın və gələcək nəsillərin rifahının təminatıdır. Bəzgək quşunun öyrənilməsi və təbiətdə mühafizəsi ekoloji balansın və bioloji müxtəlifliyin qorunmasına xidmət edir. Bəzgək quşu – təbiətin incə səsi, təmizliyin, çevikliyin və ailə bağlarının rəmzidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəzgək quşu Charadriiformes dəstəsinə, Charadriidae fəsiləsinə aid olan, əsasən su-bataqlıq və çəmənlik ərazilərdə yaşayan, başındakı uzun lələk və parlaq tükləri ilə seçilən bir quş növüdür. Ən geniş yayılmış növü Vanellus vanellus-dur.
Bəzgək quşunun başında uzun, nazik lələk, yaşıl, tünd qara və ağ rəngli, metal parıltılı tüklər, qısa incə dimdik və uzun çəhrayı və ya boz ayaqlar əsas fərqləndirici əlamətlərdir.
Bəzgək əsasən su hövzələrinin yaxınlığında – bataqlıq, göl və çay kənarlarında, sulu çəmənlik və otlaqlarda məskunlaşır. Köçəridirlər və Azərbaycanda əsasən yaz-payız mövsümündə müşahidə olunurlar.
Əsas qidasını həşəratlar, torpaq və su onurğasızları, xırda balıqlar, soxulcanlar, böcəklər və bəzən bitki toxumları təşkil edir. Qidalanma əsasən torpaq və suyun səthində aparılır.
Bəzgəklər yazda yuva qurur, dişi adətən 3-4 yumurta qoyur, valideynlər növbə ilə yumurtaları qoruyur. Balalar yumurtadan çıxan kimi müstəqil hərəkət edə bilir və tezliklə valideynləri ilə birgə qidalanmağa başlayırlar.
Təbiətdə bəzgək quşlarının ömrü əsasən 5-10 il arasında dəyişir. Ətraf mühit, qida və təhlükələr ömür uzunluğuna təsir göstərir.
Bəzgək quşları əsasən “pi-vit” tipli, yüksək və ardıcıl səslər çıxarır. Səsli xəbərdarlıq, cütləşmə və qrup içi ünsiyyət üçün bu səslərdən istifadə olunur.
Bəzgək ekosistemdə həşərat və xırda canlıların sayının tənzimlənməsi, bioloji müxtəlifliyin və su-bataqlıq mühitinin qorunması baxımından mühüm rol oynayır.
Əsas təhlükələrə yaşayış mühitinin məhv edilməsi (bataqlıqların qurudulması), kənd təsərrüfatı pestisidləri, ovçuluq və insan fəaliyyəti aiddir. Populyasiyaları bəzi regionlarda azalmaqdadır.
Azərbaycanda bəzgək quşları Kür-Araz ovalığı, Abşeron, Mingəçevir, Salyan, Şirvan, Xəzərsahili bataqlıqlar və digər su hövzələri yaxınlığında yaz və payız aylarında müşahidə oluna bilər.
