Bidət sözü, İslam düşüncəsində və gündəlik dilimizdə tez-tez rast gəlinən, lakin çox vaxt dərin mahiyyəti unudulan bir anlayışdır. Bu termin, ərəb dilindən “yeni bir şey yaratmaq”, “olmayanı ortaya çıxarmaq” mənasını daşıyan “bədaə” kökündən yaranmışdır. Ərəbcədə “bid’ə” (بِدْعَةٌ) sözünün lüğəvi mənası əvvəllər olmayan, yeni ortaya çıxan və əvvəllər görülməyən bir yenilik deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu söz yalnız dini sferada deyil, ümumilikdə bütün insan fəaliyyət sahələrində yeni və innovativ olan istənilən işi təsvir etmək üçün də istifadə olunmuşdur.
İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində “bidə” dedikdə təzə ixtira edilmiş bir əşya, yeni yaranmış adət və ya istifadə qaydası nəzərdə tutulurdu. Qurani-Kərimdə və bir sıra hədis mətnlərində bu söz fərqli məqam və kontekstdə işlədilmişdir. Məsələn, Quranda Allahın “bədii-səmavat vəl-ərz” – yəni “göyləri və yeri əvvəldən yaradıb, nümunəsiz vücuda gətirən” kimi təqdim edilməsi “bidət” sözünün yaradıcı və bənzərsiz tərəfini vurğulayır.
Tarixi mənbələrdə isə bidət, xüsusilə İslam peyğəmbərinin vəfatından sonra dini mühitdə xüsusi çəki kəsb etməyə başlayır. Əhli-sünnə və şiə düşüncə sistemlərində bu anlayış fərqli şəkildə dəyərləndirilsə də, əsas qayə yeni çıxan dini əməllərin, adətlərin, inanc və davranış formalarının ilkin İslam mənbələrində olub-olmamasının araşdırılmasıdır.
Bidətin Teoloji və Hüquqi Mahiyyəti
Bidət mövzusu teoloji və hüquqi baxımdan İslam düşüncəsinin ən mübahisəli və mürəkkəb məqamlarından biri hesab edilir. Dinin ilkin qaynaqları – Quran və Sünnə – müsəlmanların bütün həyat tərzinin formalaşmasında əsas meyar kimi qəbul olunur. Burada əsas prinsip ondan ibarətdir ki, Peyğəmbər Məhəmmədin və onun dövründəki səhabələrin icra etdiyi ibadət və dini mərasimlər model olaraq götürülməlidir.
Bidət terminini nəzərə alaraq, İslam hüquqşünasları (fəqihlər) yeni meydana çıxan dini yenilikləri iki əsas kateqoriyaya ayırıblar: məqbul və məqbul olmayan bidətlər. Bəzi məzhəblərdə bidətin hər növü rədd edilsə də, digərləri dini və dünyəvi yenilikləri ayırmağı zəruri sayır. Beləliklə, dini sahədə edilən yeniliklərə qarşı xüsusi həssaslıq göstərilir, çünki bu, dinin əsaslarını dəyişdirmək və ya orijinal mahiyyətindən uzaqlaşdırmaq riski daşıyır.
Hüquqi yanaşmada isə bidət, Quran və Sünnəyə zidd olan, İslamın təməl prinsiplərinə əlavə və ya dəyişiklik gətirən davranış, qayda və ibadətlərə deyilir. Fəqihlərin böyük əksəriyyəti, xüsusilə də əhli-sünnə alimləri dini rituallarda və ibadətlərdə bidətə qəti şəkildə qarşı çıxmış, bunun dinin saf və dəyişməz olmasının qorunmasına xidmət etdiyini vurğulamışlar.
Bidət və Ənənəvi Dini Qavrayışlar
Ənənəvi dini baxışda bidət anlayışı çox vaxt qorxulu və təhlükəli bir fenomen kimi təqdim edilir. Çünki burada əsas hədəf İslamın təməl prinsiplərinin, ibadət formalarının və dini dünyagörüşün dəyişdirilməsinin qarşısını almaqdır. Ənənəvi mənbələrdə, xüsusilə də hədis toplusunda, Peyğəmbər Məhəmmədin bu barədə kəskin xəbərdarlıq etdiyi bildirilir. O, öz hədislərində, “Hər bir yenilik (bidət) zəlalətdir və hər bir zəlalət atəşdədir” deyərək müsəlman cəmiyyətində bidətə münasibəti aydın şəkildə ifadə etmişdir.
Ənənəvi qavrayışda, Quran və Peyğəmbərin həyatında (Sünnə) olmayan, sonradan icad olunan dini rituallar və adətlər bidət hesab olunur. Bu yanaşmaya görə, dini mətnlərdə və ənənədə olmayan yeni bir ibadət və ya dini tədbir sonradan tətbiq edilərsə, bu artıq bidətə çevrilir və dinin saflığına təhlükə kimi qiymətləndirilir. Məsələn, müəyyən ibadətlərin vaxtının dəyişdirilməsi, ibadət formalarının yenidən düzənlənməsi və ya Quranda olmayan yeni dini günlərin əlavə edilməsi ənənəvi baxışda qəbul edilməz hesab olunur.
Bidətin Müasir İctimai Düşüncədəki Yeri
Müasir dövrdə bidət anlayışı həm dini, həm də sosial kontekstdə müzakirə olunmaqdadır. Bugünkü cəmiyyətdə, xüsusilə də gənclər və intellektual zümrələr arasında bidət termini bəzən daha geniş və bəzən isə fərqli mənalarda işlədilir. Gündəlik həyatın dəyişən ritminə uyğun olaraq, bir çox yeniliklər, o cümlədən dini mərasimlər və ictimai adətlər də yenidən formalaşır. Bu proseslər cəmiyyətin ənənəyə olan münasibətini dəyişir və bidət anlayışına yeni məzmun verir.
Azərbaycan cəmiyyətində də bidət anlayışı gündəlik həyatın bir parçası olaraq qorunub saxlanılır. Məsələn, xalq arasında dini mərasimlərin icrasında yeni adətlərin yaranması, müqəddəs günlərdə fərqli ibadət formalarının tətbiq edilməsi bəzən bidət kimi qiymətləndirilir. Lakin bu yeniliklərin bir hissəsi zaman keçdikcə adətə çevrilir və cəmiyyət tərəfindən qəbul edilir. Bu isə bidət və adət anlayışlarının bir-birinə yaxınlaşması və cəmiyyətdəki mövqeyinin dinamik şəkildə dəyişməsi ilə nəticələnir.
Bidət və Yenilik Arasındakı Sərhəd
Bidət və yenilik arasındakı fərqi müəyyənləşdirmək, həm dini, həm də elmi baxımdan asan bir məsələ deyil. Tarix boyunca bir çox yeniliklər əvvəlcə bidət olaraq damğalanmış, lakin zaman keçdikcə onların bir hissəsi cəmiyyətin ayrılmaz adətinə çevrilmişdir. Burada əsas sual ondan ibarətdir ki, hansı yenilik bidətdir, hansısı isə zamanın tələbi və sosial ehtiyacların təzahürüdür?
Bu məsələni daha yaxşı anlamaq üçün bəzi nümunələri araşdıraq:
| Yeniliyin növü | Dini baxış | Sosial qəbul | Nümunə |
|---|---|---|---|
| Yeni ibadət forması | Bəzən qəbul edilmir | Cəmiyyətdə birmənalı deyil | Axşam azanının mikrofonsuz verilməsi |
| Yeni mərasim və qayda | Qismən qəbul olunur | Tezliklə adətə çevrilir | Aşura günü qurban paylamaq |
| Texnoloji yenilik | Dini baxımdan neytral | Cəmiyyət tərəfindən tam qəbul | Elektron Qurani-Kərim istifadəsi |
Bu cədvəldə də göründüyü kimi, bəzi yeniliklər ilkin mərhələdə bidət hesab olunsa da, sonradan cəmiyyət və dini dairələr tərəfindən qəbul oluna bilir. Əksinə, bəzi yeniliklər isə heç vaxt dini sistemdə yer tutmur və hər zaman bidət sayılır.
Bidət Növləri və Onların İctimai Əhəmiyyəti
İslam dünyasında bidətin müxtəlif növləri fərqləndirilir. Bu bölgü əsasən dini və dünyəvi yeniliklər əsasında aparılır. Dini mənbələrdə bidət iki əsas kateqoriyaya bölünür: dini və dünyəvi bidətlər. Dini bidətlər birbaşa ibadətlə, dini ayin və rituallarla bağlıdır. Məsələn, Quranda və Sünnədə olmayan yeni bir ibadət növünün tətbiqi dini bidət kimi qəbul edilir. Dünyəvi bidətlər isə cəmiyyətin inkişafı üçün nəzərdə tutulan, gündəlik həyatın yaxşılaşmasına xidmət edən yeniliklərdir və dini müstəvidə adətən neytral qarşılanır.
Bəzi alimlər isə bidəti beş hissəyə bölürlər: vacib, müstəhəb, məkruh, haram və mübah bidətlər. Bu bölgü, yeniliyin mahiyyətinə və İslam hüququndakı şəriət prinsiplərinə əsaslanır. Məsələn, ictimai rifah üçün yaradılan yeni qaydalar müstəhəb və ya vacib bidət kimi qəbul edilə bilər, çünki cəmiyyətin ehtiyaclarını ödəyir və ümumi rifaha xidmət edir.
Bunun əksinə olaraq, dini ayinlərdə və ibadətlərdə olan yeniliklər çox vaxt haram və ya məkruh bidət kimi qiymətləndirilir. Burada əsas meyar həmin yeniliyin Qurana və Sünnəyə uyğun olub-olmamasıdır. Beləliklə, hər bir bidətin qiymətləndirilməsi və cəmiyyətə təsiri onun dini və sosial mahiyyətinə əsaslanır.
Bidətə Qarşı Müasir Elmi Yanaşma
Müasir elmi və teoloji ədəbiyyatda bidətə münasibət, ənənəvi baxışlardan fərqli olaraq, daha analitik və tənqidi yanaşma ilə qiymətləndirilir. İslam tarixçiləri və ilahiyyatçıları bu anlayışın mahiyyətini dərin tədqiq edir, onu sosial və mədəni proseslərin nəticəsi kimi qiymətləndirirlər. Müasir dövrdə bidət yalnız dini termin kimi deyil, eyni zamanda sosioloji və antropoloji kontekstdə də araşdırılır.
Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bidət anlayışının çox vaxt siyasi, sosial və mədəni faktorlarla sıx bağlılığı var. Tarixi dövrlərdə bəzi yeniliklərin bidət adlandırılması, əslində cəmiyyətin dəyişən reallıqlarına və hakim zümrənin maraqlarına uyğunlaşdırılmış bir proses kimi dəyərləndirilə bilər. Bu yanaşmaya görə, bidət bəzən sadəcə yeni olanı qəbul etməmək üçün dini bir mexanizmə çevrilir və beləliklə, fərqli fikirlər və dəyişikliklər qarşısında qoruyucu rol oynayır.
Bidət və Azərbaycan Cəmiyyətində Mövcud Təsəvvürlər
Azərbaycan cəmiyyətində bidət anlayışına münasibət zamanla dəyişmiş, müxtəlif dövrlərdə fərqli baxışlar formalaşmışdır. Sovet dövründə dini mərasimlərin və adətlərin sıxışdırılması fonunda bir çox ənənələr unudulmuş, bəziləri isə yenidən dirçəlmişdir. Müstəqillikdən sonra dini həyatın canlanması ilə bir sıra yeni mərasimlər, adətlər və ibadət formaları meydana çıxmış, bu isə cəmiyyətdə yenidən bidət anlayışının aktuallaşmasına səbəb olmuşdur.
Müasir dövrdə insanlar arasında bidətə fərqli münasibətlər mövcuddur. Bir qrup insan dini ənənəyə sadiq qalmağın vacibliyini vurğulayaraq, yeni mərasim və adətləri tənqid edir. Digər bir hissə isə bu yenilikləri cəmiyyətin təbii inkişaf prosesi kimi qəbul edir. Məsələn, məscidlərdə mikrofonlardan istifadə, dini tədbirlərin sosial şəbəkələrdə canlı yayımlanması və ya yeni dini mahnı və nəğmələrin yazılması bəziləri tərəfindən bidət kimi qəbul olunsa da, əksəriyyət tərəfindən müsbət qarşılanır.
Bidət Mövzusunda Fikir Ayrılıqları və Dialoqun Zəruriliyi
Bidət anlayışı ətrafında mövcud olan fikir ayrılıqları, həm dini, həm də ictimai dialoqun vacibliyini göstərir. Bu mövzu təkcə dini dairələrlə məhdudlaşmır, bütövlükdə cəmiyyətin dünyagörüşü və dəyərlər sistemi ilə sıx bağlıdır. Tarix göstərir ki, bir çox yeniliklər əvvəlcə bidət kimi qəbul olunub, lakin zamanla cəmiyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Bu fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılması üçün geniş və səmərəli dialoq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Alimlər, ilahiyyatçılar, ictimai xadimlər və adi insanlar arasında bu barədə açıq və elmi əsaslara söykənən müzakirələrin aparılması bidət anlayışının doğru dərk edilməsinə şərait yaradır. Belə bir dialoq həm dini ənənənin qorunmasına, həm də cəmiyyətin inkişafına və yeniliklərin düzgün istiqamətə yönəldilməsinə kömək edir.
Bidət və Adət Anlayışlarının Sərhədi
Bidət və adət arasında sərhəd çox vaxt aydın olmur. Dini baxımdan adət dedikdə, cəmiyyətin illərlə formalaşmış, Quranda və Sünnədə açıq-aşkar qadağan olunmayan, insanların həyatında yer alan davranış və mərasimlər başa düşülür. Bidət isə dini əsaslandırması olmayan və dini mahiyyətə sahib yenilikləri əhatə edir. Lakin bəzi hallarda yeni ortaya çıxan adətlər, bir müddət sonra cəmiyyət tərəfindən tam qəbul olunur və ənənəyə çevrilir. Bu prosesdə adət və bidət anlayışlarının bir-birinə qarışması və bir yeniliyin əvvəlcə bidət, sonra isə adət statusu alması çox rast gəlinən hadisədir. Bu isə bir daha göstərir ki, bidət və adət arasındakı sərhəd, zamanın tələbləri və cəmiyyətin dəyişən ehtiyacları fonunda dinamik şəkildə dəyişir.
Bidət anlayışı, İslam dünyasında və xüsusilə Azərbaycan cəmiyyətində tarixi, dini və sosial baxımdan daim aktual və müzakirə olunan bir mövzudur. Bu termin həm dini safllığın qorunması, həm də cəmiyyətin sosial yeniliklərə münasibəti baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Tarixən yeni yaranan hər bir adət və yeniliyin bidət kimi damğalanması və ya əksinə, müsbət yenilik kimi qəbul olunması müxtəlif amillərdən asılı olub. Bunun əsas səbəbi bidət anlayışının bir çox halda cəmiyyətin dəyərlərinə və dini mənbələrin təfsirinə bağlı şəkildə dəyişməsidir.
Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində bidətə münasibət fərqlidir: bəziləri dini ənənəyə sadiqliyin və orijinal dəyərlərin qorunmasını üstün tutursa, digərləri cəmiyyətin inkişafı üçün yeniliyin vacibliyini önə çəkir. Hər iki mövqenin dialoq müstəvisində qarşılaşması və bu mövzunun daha dərindən tədqiqi, həm fərdi, həm də ictimai baxımdan önəm daşıyır. Bidət və yenilik arasındakı sərhədləri düzgün müəyyənləşdirmək, cəmiyyətin həm dini, həm də sosial inkişafında vacib addımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Bidət – İslam dini daxilində Quranda və Peyğəmbərin sünnəsində olmayan, sonradan əlavə edilən dini yenilik və ya rituallara verilən addır. Ərəbcə “bədəə” kökündən gəlir, əvvəllər mövcud olmayan, yeni ortaya çıxan bir şey deməkdir.
Bidət dini əsaslandırması olmayan, dinə əlavə edilən yeniliklərə deyilir. Adət isə cəmiyyətin illər boyunca qəbul etdiyi, İslamda qadağan olunmayan, lakin dini mahiyyət daşımayan ənənələrdir.
Bütün bidətlər günah sayılmır. Bəzi islam alimləri dünyəvi və cəmiyyət üçün faydalı yenilikləri müsbət qiymətləndirir. Lakin dini ibadət və rituallarda olan bidətlər əsasən qəbul edilmir və günah hesab olunur.
Ənənəvi islami bölgüdə bidət dini və dünyəvi olmaqla iki əsas növə ayrılır. Dini bidət – ibadət və rituallarda olan yeniliklərdir, dünyəvi bidət isə cəmiyyətin inkişafı üçün olan yeniliklərdir və dini baxımdan neytraldır.
Peyğəmbər Məhəmməd bidət barədə: “Hər bir yenilik (bidət) zəlalətdir və hər bir zəlalət atəşdədir” kimi hədislər qeyd etmiş, dini rituallarda yeniliyə qarşı xəbərdarlıq etmişdir.
Azərbaycan cəmiyyətində bidətə münasibət müxtəlifdir. Bir hissə yeniliyi adətə çevirir və qəbul edir, digər hissə isə dini ənənəyə sadiq qalaraq yenilikləri tənqid edir.
Bidət dini prinsipləri və ibadət mahiyyətini dəyişdikdə, dini inanc və icmalar arasında parçalanma və qarşıdurma yarada bilər. Xüsusilə, əsas dini qaydalara zidd yeniliklər cəmiyyətdə qarışıqlıq yarada bilər.
Bidətlə yenilik arasındakı sərhəd, dini mənbələrdə açıq göstərilmiş prinsiplərə və ictimai konsensusa əsasən müəyyən edilir. Dində olmayan və dini mahiyyət qazanan yeni bir davranış bidət sayılır.
Fərqli məzhəblər bidətə müxtəlif yanaşır. Bəziləri (məsələn, əhli-sünnə) bidəti dini yeniliklərdə qəbul etmirlər, bəziləri isə yalnız əsas ibadətlərə əlavə edilənləri bidət sayır, digər yeniliklərə açıqdırlar.
Müasir dövrdə bidət anlayışı yalnız dini deyil, həm də sosial və mədəni kontekstdə qiymətləndirilir. Bəzi yeniliklər əvvəlcə bidət kimi görünə bilər, lakin zamanla adətə və qəbul olunan bir dəyərə çevrilir.
