Bimar sözü Azərbaycan dilində ənənəvi və geniş işlənən ifadələrdən biridir. Bu sözün əsas mənası “xəstə”, “naraht”, “halı pis olan insan” kimi anlaşılsa da, onun leksik və semantik məkanı təkcə xəstəliklə məhdudlaşmır. Bimar ifadəsi dərin mənəvi, ədəbi, eləcə də sosial mənalara malikdir və min illərlə formalaşan dil yaddaşının bir hissəsi olaraq gündəlik danışıqda, klassik ədəbiyyatda və xalq arasında tez-tez rast gəlinir. Sözün bu qədər geniş yayılması və populyarlığı bir tərəfdən onun bədii-estetik, digər tərəfdən isə sosial-mədəni funksiyası ilə bağlıdır. Azərbaycan türklərinin dilində bimar termini birbaşa Fars dilindən keçmiş, lakin buradakı semantik rəng çalarları həm klassik Şərq ədəbiyyatı, həm də gündəlik xalq nitqi üçün xarakterikdir.
Sözün Etimologiyası və Mənbə Dili
Bimar sözünün etimologiyasına nəzər saldıqda, onun kökü fars dilinə dayanır. Farsca “بیمار” (bi-mār) birbaşa “xəstə” mənasını verir. Bu söz iki hissədən ibarətdir: “bi” (yox, deyil) və “mar” (can, ruh, sağlıq). Söz birləşməsi nəticəsində “bi-mar” yəni “sağlığı olmayan”, “canı narahat olan” mənasını daşıyır. Orta əsrlərdə bu söz klassik ədəbiyyatın, xüsusən də poeziyanın vacib elementlərindən birinə çevrilmişdi. Bimar termini ilk dəfə farsca əsərlərdə rast gəlinib, oradan isə ərəb və türk dillərinə daxil olub. Azərbaycan türkcəsində də bu söz öz mənasını qoruyub saxlamış və gündəlik nitqdə, xüsusilə də yazılı və şifahi ədəbiyyatda birmənalı şəkildə işlədilib.
Azərbaycan Dilində Bimar Sözünün İşlənmə Sahələri
Azərbaycan dilində bimar sözü bir neçə sahədə özünəməxsus yer tutur. Ənənəvi olaraq bu söz daha çox klassik poeziyada, xalq dastanlarında və aşıq yaradıcılığında rast gəlinir. Məsələn, “bimar aşiq” deyimi sevgi dərdindən xəstə düşmüş insan mənasında işlədilir. Bəzi hallarda isə tibbi sahədə, yəni birbaşa xəstə və ya pasiyent anlamında istifadə edilir. Müasir dildə isə bimar sözü əsasən şairanə, bədii üslubda, emosional və təsviri mətnlərdə üstünlük təşkil edir. Bu da onun emosional və simvolik yükünün yüksək olmasından irəli gəlir. Bir çox insan gündəlik həyatda da “bimar” sözünü istifadə edir, lakin burada daha çox psixoloji və mənəvi hal nəzərdə tutulur.
Bimar Sözünün Ədəbiyyatda Rolu və Simvolikası
Bimar termini Azərbaycan klassik poeziyasının ən sevilən sözlərindən biri olmuşdur. Əruz vəznində yazılan qəzəllərdə, xüsusilə də Füzuli, Nizami, Xaqani kimi şairlərin yaradıcılığında bu söz “məşuqun eşqinə bimar olmaq”, “bimar könül” və sair deyimlərlə poetik anlam qazanır. Şairlər, xüsusilə də klassik dövrdə, eşq və sevgi anlayışını tez-tez xəstəlik və əzab üzərindən ifadə etmişlər. Sevən insanın halını təsvir etmək üçün bimar termini bədii təsvir vasitəsi kimi işlədilmişdir. Bu məqamda bimar yalnız fiziki xəstəlik deyil, həm də könül yarası, dərd, hicran, həsrət kimi mənəvi əzabların göstəricisi kimi çıxış edir. Poeziyada “bimar” ifadəsi sevən, lakin sevgisinə çatmayan, bu hisslərin ağırlığı altında əziyyət çəkən insan obrazını yaradır.
Klassik Poeziyada Bimar İfadəsinin İstifadəsi
Klassik Azərbaycan poeziyasında bimar termini çox vaxt aşiq və ya şairin özünün dərdli halını ifadə etmək üçün işlədilir. Füzuli belə bir misra yazır:
“Bimar olan aşiqi bimar edən gözəldir”
Burada bimar sözü həm fiziki xəstə, həm də mənəvi olaraq iztirab çəkən insan mənasını ifadə edir. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında da bimar termini çox vaxt insanın daxili dünyasını, narahatlığını və qüssəsini ifadə edir. Aşıq yaradıcılığında isə bimar ifadəsi daha çox qəmli, könül yarası almış, bir sevdaya düşmüş, lakin qarşılıq tapa bilməmiş insan obrazını təsvir edir.
Müasir Ədəbiyyatda və Mədəniyyətdə Bimar Sözünün Yeri
Müasir dövrdə bimar ifadəsi klassik anlamı qorumaqla yanaşı, bəzi ədəbi əsərlərdə, roman və şeirlərdə yenidən işlədilir. Bir sıra yazıçılar və şairlər öz əsərlərində “bimar” sözünü istinadla istifadə edərək, klassik ənənəyə bağlılıq nümayiş etdirirlər. Eyni zamanda, bimar ifadəsi bəzi müasir musiqi və kinoda, xüsusilə də məhəbbət və ayrılıq mövzularında bədii təsir gücünü qoruyub saxlayır.
Bimar və Tibbi Terminologiyada İstifadəsi
Sözün mənşəyində birbaşa “xəstə” mənası olduğu üçün, bimar ifadəsi tarixən tibb sahəsində də işlədilib. Əvvəllər həkimlərin xəstələrə müraciətində bimar sözü istifadə olunurdu. Tarixi mənbələrdə “bimarxana” ifadəsi də buna sübutdur. “Bimarxana” – yəni xəstəxana, şəfa ocağı deməkdir. Orta əsr Şərq şəhərlərində, xüsusilə də Səfəvi və Qacarlar dövründə bimarxanalar dövlət və xeyriyyəçilər tərəfindən inşa edilirdi. Həmin dövrün tarixi mənbələrində “bimar” sözü daha çox rəsmiləşmiş termin kimi rast gəlinir.
Tibbi Terminlərin Cədvəli
| Termin | Azərbaycan dilində qarşılığı | İzahı |
|---|---|---|
| Bimar | Xəstə | Sağlamlığında problem olan şəxs |
| Bimarxana | Xəstəxana | Xəstələrin müalicə olunduğu yer |
| Bimari | Xəstəlik | Orqanizmdə yaranan pozuntu və ya xəstəlik halı |
| Tabib | Həkim | Xəstə müalicə edən şəxs |
Bu cədvəldə gördüyümüz kimi, bimar sözü bir sıra tibbi terminlərin əsasını təşkil edir və Azərbaycan dilində bu sahəyə aid söz yaradıcılığında əhəmiyyətli rol oynayır.
Bimar Sözünün Mənəvi və Simvolik Yükü
Bimar ifadəsi təkcə fiziki xəstəlik anlamı daşımır, həm də dərin mənəvi məna kəsb edir. Bu söz insanın iç dünyasındakı narahatlıq, üzüntü, dərd, həsrət və boşluq halları ilə əlaqələndirilir. Ədəbiyyatda, xüsusilə də qəzəllərdə, insanın könül dərdi, həyatın keşməkeşləri, ayrılıq, məhəbbət uğrunda çəkilən iztirablar bimar sözü ilə ifadə edilir. Bəzən şairlər, yazıçılar və hətta adi insanlar, yaşadıqları ağır psixoloji vəziyyəti və ya bir sevdanın nəticəsində yaranan acını “bimar” sözü ilə təsvir edirlər. Bu, həm də cəmiyyətin kollektiv şüurunda və dil yaddaşında kök salmış ifadədir.
Hissələrin Təsnifatı
Bimar sözünün işləndiyi kontekstlərə baxanda bir neçə əsas hissəyə bölmək mümkündür:
- Fiziki xəstəlik – bədənin sağlamlıq vəziyyəti ilə bağlı.
- Mənəvi və ruhi iztirab – sevgi, həsrət, qəm və kədər kimi hallarda.
- Bədii və poetik simvol – klassik və müasir ədəbiyyatda, incəsənətdə təsviri vasitə kimi.
- Tibbi terminologiya – xəstə, bimarxana, bimari və s.
Bu hissələr bir-biri ilə əlaqəli olsa da, hər biri özündə spesifik semantik yük daşıyır və fərqli mətn və məqamda fərqli məna kəsb edir.
Bimar Sözünün Sosial və Mədəni Yüklənməsi
Azərbaycan cəmiyyətində bimar sözü uzun illərdir ki, həm də sosial-mədəni fenomen kimi qəbul edilir. Tarixən, bu söz yalnız xəstə insana deyil, həm də bir cəmiyyətin ümumi narahatlıq və ya kədər halına da aid edilə bilər. Məsələn, “bimar toplum” ifadəsi sosial problemlərdən əziyyət çəkən və ya travmatik proseslərdən keçən bir icmanın vəziyyətini təsvir edə bilər. Bu baxımdan, bimar sözü cəmiyyətin ruhunu, insanların bir-birinə və həyata olan münasibətini, problemlərini, iztirablarını əks etdirən simvola çevrilib. Həmçinin xalq deyimlərində və atalar sözlərində bimar ifadəsinin müxtəlif formalarına rast gəlinir. “Bimarın könlü ağıda meyil edər” deyimi buna misaldır ki, xəstə və ya dərdli insan həmişə daha kədərli düşüncələrə meylli olur.
Dilçilikdə və Leksikologiyada Bimar Sözünün Araşdırılması
Bimar sözü Azərbaycan dilçiliyində xüsusi maraq doğuran leksik vahidlərdən biridir. Dilçi alimlər sözün tarixi, semantik və morfoloji xüsusiyyətlərini araşdırmış, onun klassik və müasir Azərbaycan türkcəsində istifadəsini müqayisə etmişlər. Lüğətçilikdə bimar sözü birbaşa “xəstə” kimi təqdim olunsa da, əlavə izahlar hissəsində onun bədii, metaforik və mənəvi mənalarına da toxunulur. Eyni zamanda, bimar termini bəzi dialekt və şivələrdə fərqli tələffüz və məna çalarları ilə işlədilə bilər. Bəzi bölgələrdə bimar “özünü pis hiss edən”, “gücsüz”, “məyus”, “arıq düşmüş” insan üçün də işlədilir.
Bimar Sözünün Sinonimləri və Antinimləri
Azərbaycan dilində bimar sözünün bir sıra sinonimləri mövcuddur. Bunlar əsasən xəstə, naraht, məzlum, qəmli, ümidsiz, iztirab çəkən və s. sözlərdir. Bəzən isə “bimar” ifadəsi ilə antonim olaraq “salam”, “canıyanıq”, “sağlam”, “şad”, “xoşbəxt” kimi sözlər qarşılaşdırılır. Aşağıda sinonim və antonimləri təsnif edək:
Sinonimlər:
- Xəstə
- Naraht
- Qəmli
- Məzlum
- Ümidsiz
- Dərdli
- Zəif
- Gücsüz
- Əzabkeş
- Həsrətli
- Kədərli
- Əlacsız
Antonimlər:
- Sağlam
- Şad
- Sevinc dolu
- Canıyanıq
- Güclü
- Hərəkətli
- Ümidli
- Qüvvətli
- Rahat
- Gümrah
- Sevincli
- Enerjili
Bu təsnifat sözün Azərbaycan dilində məna çalarlarını daha aydın şəkildə göstərir.
Bimar Sözünün Müxtəlif Kontekstlərdə İstifadəsi
Bimar sözü həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi ünsiyyətdə işlədilə bilər. Tibbi kontekstdə istifadə ediləndə, bu, sırf xəstə və ya müalicəyə ehtiyacı olan şəxs anlamına gəlir. Bədii və gündəlik danışıqda isə daha çox duyğusal və simvolik məna daşıyır. Xalq ədəbiyyatında, atalar sözlərində və zərb-məsəllərdə də bimar ifadəsinin müxtəlif formalarına rast gəlinir. Məsələn, “bimarın dərmanı yoxdur” deyimi ümidin və ya çıxış yolunun olmamasını təsvir edir.
Müasir dövrdə, xüsusilə sosial şəbəkələrdə bimar sözü daha çox metaforik məna daşımağa başlayıb. İnsanlar psixoloji sıxıntı, yorğunluq, ümidsizlik və həyatın müxtəlif çətinlikləri ilə bağlı özlərini bimar adlandırırlar. Bu, cəmiyyətin dilində sözün semantik sərhədlərinin genişlənməsi ilə nəticələnir.
Bimar Sözünün Gündəlik Nitqdə İstifadə Nümunələri
- “Bu gün özümü bir az bimar hiss edirəm.”
- “Füzuli bimar aşiqin halından danışırdı.”
- “Bimar cəmiyyət” – problemlərlə üz-üzə qalan toplumu təsvir edir.
- “Bimar könül” – sevgidə yaralı, xəstə ürək mənasında.
- “Bimarın dərmanı tapılmaz” – dərdinə əlac olmayan vəziyyəti ifadə edir.
- “O qədər bimar olmuşam ki, heç kimə sirdaş olmağa halım yoxdur.”
Bu nümunələr sözün leksik və semantik imkanlarını daha geniş əhatə edir və onun Azərbaycan dilində necə zəngin işlənə biləcəyini göstərir.
Bimar Sözünün Azərbaycan Folklorunda və Mifologiyasında Yeri
Azərbaycan xalq yaradıcılığında bimar sözü bir çox nağıl, bayatı, aşıq dastanlarında rast gəlinir. Burada xəstə aşiq, qəmli ana, dərdli ata obrazları tez-tez bimar kimi təsvir edilir. Həmçinin bəzi mifoloji mətnlərdə, xalq inanc və təbabətində bimarların müalicəsi, onlara göstərilən qayğı, şəfa tapmaq üçün edilən rituallar xüsusi yer tutur. Hətta bəzi yerlərdə bimarlar üçün xüsusi dua və nəzir mərasimləri keçirilirdi. Bu isə sözün xalq mədəniyyətində nə qədər dərin köklərə malik olduğunu göstərir.
Bimar Sözünün Qloballaşma Dövründə Dəyişən Semantikası
Müasir dövrdə dilin inkişafı və qloballaşma prosesləri bimar sözünün semantikasına da təsir göstərib. Bir çox yeni ifadələr və tibbi terminlər dildə yer alsa da, bimar sözü klassik bədii-estetik gücünü qoruyub saxlayır. Xüsusilə sosial və mədəni kontekstdə bimar ifadəsi bəzən “depressiya”, “psixoloji narahatlıq”, “tənha insan” kimi mənalarda da işlədilir. Gənc nəsil bu sözü yeni semantik çalarlarda istifadə etməyə başlayıb ki, bu da dilin canlı, dinamik orqanizm olduğunu sübut edir.
Bimar sözü Azərbaycan dilində yalnızca xəstəlik anlamı ilə məhdudlaşmır, həm də mənəvi-psixoloji iztirab, kədər və həyatın müxtəlif çətinliklərini ifadə edən dərin semantik yüklə seçilir. Klassik və müasir ədəbiyyatda, xalq arasında, tibbi və gündəlik nitqdə geniş işlədilən bu söz, həm poetik, həm də sosial simvola çevrilib. Onun məna çalarları, tarixi kökü və mədəni yeri dilimizin zənginliyini və ifadə imkanlarını aydın şəkildə nümayiş etdirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bimar sözü Azərbaycan dilində ‘xəstə’, ‘halı pis olan’, ‘narahat’ insan mənasında işlədilir. Həm gündəlik nitqdə, həm də klassik və bədii ədəbiyyatda tez-tez istifadə olunur.
Bimar termini Azərbaycan dilinə fars dilindən keçib. Farscada ‘bi-mār’ – ‘sağlığı olmayan’, ‘xəstə’ deməkdir. Ərəb, türk və digər Şərq dillərinə də qədim dövrlərdən daxil olub.
Klassik ədəbiyyatda ‘bimar’ daha çox məhəbbət iztirabından əziyyət çəkən aşiqin halını təsvir etmək üçün işlədilib. Eyni zamanda, mənəvi və ruhsal xəstəlikləri də simvolizə edir.
Tibbi dildə ‘bimar’ birbaşa xəstə, müalicəyə ehtiyacı olan insan deməkdir. Tarixən ‘bimarxana’ (xəstəxana), ‘bimari’ (xəstəlik) kimi sözlər də bu kökdən yaranıb.
Gündəlik danışıqda bimar adətən özünü pis hiss edən, xəstə olan, hətta bəzən psixoloji narahatlıq keçirən insan üçün deyilir. Məsələn: ‘Bu gün bir az bimar olmuşam.’
Azərbaycan dilində bimar sözünün sinonimləri ‘xəstə’, ‘naraht’, ‘dərdli’, ‘kədərli’, ‘ümidsiz’, ‘əzabkeş’ və digər oxşar ifadələrdir.
Bədii mətnlərdə və gündəlik dilimizdə ‘bimar’ həm də mənəvi və psixoloji narahatlıq, qəm və ya sevgi iztirabları ilə bağlı işlədilir.
Azərbaycan folklorunda və atalar sözlərində ‘bimar’ ifadəsi tez-tez qəmli, dərdli insanları və ya çıxılmaz vəziyyəti təsvir etmək üçün istifadə olunur. Məsələn: ‘Bimarın könlü ağıda meyil edər.’
Müasir Azərbaycan dilində ‘bimar’ sözü əsasən poetik, emosional və təsviri mətnlərdə istifadə olunur. Sosial mediada da metaforik mənada işlədilir.
‘Bimarxana’ (xəstəxana), ‘bimari’ (xəstəlik) və ‘tabib’ (həkim) kimi tibbi terminlərdə bimar kökü əsas rol oynayır və bu sözlər tarixi mənbələrdə də geniş yayılıb.
