Birə həşəratı təbiətdə özünəməxsus yer tutan, parazit həyat tərzi keçirən və insanlıq tarixində daim maraq doğuran canlılardandır. Bu kiçik, lakin son dərəcə dayanıqlı həşəratlar təkcə insanlara deyil, eyni zamanda heyvanlara da ciddi narahatlıq verir. Birələrə gündəlik həyatımızda müxtəlif yerlərdə, xüsusən də ev heyvanlarının vəhşi təbiət nümayəndələrinin bədənində rast gəlinir. Onların anatomiyası, inkişaf dövrləri, parazitlik xüsusiyyətləri, həmçinin yayılması və sağlamlığa təsiri barədə bilgilər həm elmi, həm də məişət baxımından aktualdır. Tarix boyu birə bir çox xəstəliklərin yayılmasında vasitəçi olmuş, buna görə də birə ilə mübarizə üsulları müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli şəkildə inkişaf etmişdir.
Birələrin bədən quruluşu, yaşamaq mühiti və qidalanma xüsusiyyətləri onları digər həşəratlardan ayıran əsas cəhətlərdəndir. Elmi tədqiqatlarda birə növlərinin müxtəlifliyi, onlara qarşı tədbirlər və biologiyası daim araşdırılır. Eyni zamanda birə infestasiya olunan evlərdə və ictimai yerlərdə gigiyenanın pozulmasına, allergik reaksiyalara və hətta yoluxucu xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur. İnsan və heyvan orqanizminə təsir edən birə növlərinin öyrənilməsi, onların qarşısının alınması üçün aparılan elmi və praktiki işlər cəmiyyətin sağlamlığında mühüm rol oynayır.
Birələrin tarixi, bioloji, ekoloji və tibbi əhəmiyyəti, onlarla bağlı yanlış təsəvvürlər, xalq arasında yayılan miflər və müasir elmin ortaya qoyduğu faktlar arasındakı fərqlər mövzuya əlavə maraq qatır. Azərbaycan mühitində birə problemi, ona qarşı ənənəvi və müasir yanaşmalar, zərərsizləşdirmə üsulları və profilaktika tədbirləri haqqında məlumatlar isə oxucular üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Hər bir insanın gündəlik həyatda qarşılaşa biləcəyi bu həşərat barədə geniş və əsaslı məlumat, həm özünü, həm də ətrafındakıları qorumaq üçün vacibdir.
Birənin Bioloji Xüsusiyyətləri
Birə (Siphonaptera) qrupuna aid olan həşəratlar qan əmici parazitlərdir və təxminən 2500-dən çox növü məlumdur. Onların ən böyük xüsusiyyəti, qan əmərək həm öz həyatını təmin etmələri, həm də digər orqanizmlərə keçə bilən müxtəlif xəstəliklərin daşıyıcısı olmalarıdır. Bədən quruluşu çox kiçik və yastı olduğundan, dar yerlərdə belə asanlıqla hərəkət edə bilirlər. Birələrin rəngi adətən tünd qəhvəyi və ya tünd sarıdır, bədəni tüklərlə örtülü olur və bu, onların sahibinin bədənində möhkəm dayanmasına imkan verir.
Birənin ağız orqanları kəskin və deşici-yalanıcı tipdədir. Onlar öz bədən ölçülərinə nisbətdə olduqca böyük sıçrama qabiliyyətinə malikdirlər. Qanadları yoxdur, lakin arxa ayaqları çox güclü inkişaf edib və birə bədəninin uzunluğunun 200 qatına qədər sıçraya bilər. Bu xüsusiyyətləri sayəsində həm yeni sahiblərə asanlıqla keçə bilir, həm də təhlükə anında dərhal uzaqlaşa bilirlər. Birələrin inkişaf dövrü tam metamorfozdan ibarətdir: yumurta, sürfə, pup və yetkin birə mərhələlərindən keçir.
Birənin Tarixi və Təkamülü
Birələr qədim dövrlərdən bəri insan və heyvanlarla birgə yaşayırlar. Arxeoloji tapıntılar və elmi tədqiqatlar birə növlərinin milyonlarla il əvvəl mövcud olduğunu göstərir. Birələrin fosil qalıqları paleontoloji qazıntılarda tapılmış, onların təkamül prosesində müxtəlif heyvan növlərinə uyğunlaşdıqları sübut edilmişdir. Orta əsrlərdə Avropada geniş yayılmış “qara ölüm” – vəba xəstəliyinin yayılmasında əsas rolu məhz siçan birələri oynamışdır. Təkamül baxımından birələr yüksək uyğunlaşma qabiliyyətinə malik parazitlər kimi elmi maraq doğurur.
Tarixi mənbələrdə birələrin həyat tərzi və onlarla mübarizə üsulları haqqında müxtəlif qeyd və təsvirlərə rast gəlinir. Xüsusən də birələrin insan sağlamlığına təsiri və onların aradan qaldırılması ilə bağlı fərqli dövrlərdə müxtəlif yanaşmalar meydana çıxıb. Keçmişdə birə ilə mübarizə üçün bitki ekstraktlarından, təbii yağlardan, hətta xüsusi hazırlanmış geyimlərdən istifadə olunub.
Birələrin Yayıldığı Ərazilər və Növləri
Birələr dünyanın demək olar ki, bütün iqlim qurşaqlarında yayılıb. Onlara həm isti, həm də mülayim və soyuq zonalarda rast gəlmək mümkündür. Ən çox ev heyvanlarının (it, pişik və s.) dərisində, həmçinin vəhşi təbiətdə yaşayan müxtəlif məməlilərdə və quşlarda rast gəlinir. Azərbaycanda yayılmış birə növlərinə, əsasən, siçan birəsi (Xenopsylla cheopis), it birəsi (Ctenocephalides canis) və pişik birəsi (Ctenocephalides felis) daxildir.
Birə növlərinin fərqləndirici xüsusiyyətləri, onların sahib orqanizmlə uyğunlaşma səviyyələri və yayılma yolları da tədqiqat mövzusudur. Bəzi növlər yalnız bir orqanizmdə yaşadığı halda, digərləri bir neçə müxtəlif heyvan növünü “ziyarət” edə bilir. Ev şəraitində isə birələr gigiyenik qaydalara əməl olunmadıqda sürətlə çoxala və yayılıb problemlər yarada bilər.
Birələrin Qidalanma Xüsusiyyətləri
Birələr əsasən qanla qidalanan parazitlərdir. Qidalanmaq üçün sahibinin dərisini deşərək, xüsusi fermentlərin köməyi ilə qanı sorur və bununla yanaşı sahib orqanizminə müxtəlif mikroorqanizmlər və xəstəlik törədiciləri keçirə bilir. Birənin qidalanma tezliyi növündən və yaşadığı mühitdən asılı olaraq dəyişir. Yetkin birələr qısa müddətdə çoxlu qan sorur, sürfələr isə əsasən orqanizmin ifrazatları, toz, heyvan tükü və digər orqanizmlərlə qidalanır.
Qidalanma prosesində birə insan və ya heyvan dərisində qıcıqlanma, qaşınma, allergik reaksiyalar və müxtəlif infeksiyaların yaranmasına səbəb olur. Davamlı birə hücumuna məruz qalan orqanizmlərdə qan azlığı, zəiflik, ümumi narahatlıq kimi hallar müşahidə olunur.
Birənin Sağlamlığa Təsiri
Birələr yalnız narahatlıq və qaşınma ilə kifayətlənmir, həm də insan və heyvan sağlamlığı üçün real təhlükə daşıyır. Birələr müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin, o cümlədən taunun, tifin və digər bakterioloji infeksiyaların daşıyıcısı ola bilərlər. Birə dişləməsi nəticəsində yaranan yaralarda infeksiya riski artır. Birələrin daşıdığı mikroorqanizmlər tez-tez ölümcül xəstəliklərə səbəb olub, bu da onların əhəmiyyətini bir daha göstərir.
Eyni zamanda bəzi insanlar birə dişləmələrinə qarşı olduqca həssasdır və onlarda ciddi allergik reaksiyalar, hətta anafilaktik şok müşahidə edilə bilər. Birələrin bədənində olan zəhərli maddələr bəzən dəri səthində qızartı, şişkinlik və kəskin qaşınma yaradır.
Birələrə Qarşı Mübarizə Üsulları
Birələrlə mübarizə müasir gigiyena və sanitariya tədbirlərinin vacib hissəsidir. Evlərdə və ictimai yerlərdə təmizlik, döşəmələrin, xalçaların tez-tez təmizlənməsi, ev heyvanlarının müntəzəm yuyulması və dezinfeksiya tədbirləri birə infestasiyasının qarşısının alınmasında ən təsirli üsullardır. Bundan əlavə, müxtəlif kimyəvi preparatlar – insektisidlər, sprey və damcılar da birələrlə mübarizədə geniş tətbiq olunur.
Birə problemləri ilə qarşılaşan evlərdə ətraflı təmizlik işləri aparılmalı, lazım gəldikdə peşəkar dərmanlama xidmətlərinə müraciət edilməlidir. Xüsusilə ev heyvanları saxlanan yerlərdə qabaqlayıcı tədbirlər daha ciddi olmalıdır.
Birənin Ömrü və İnkişaf Dövrləri
Birənin ömrü və inkişaf mərhələləri mühit şəraitindən, temperaturdan və qida ehtiyatından asılı olaraq dəyişə bilər. Birə dişi 2000-ə qədər yumurta qoya bilər. Yumurtalar adətən heyvanın dərisində və ya yaşadığı mühitdə səpələnir. Yumurtalardan çıxan sürfələr daha sonra pupaya çevrilir və yetkin birəyə çevrilərək yeni bir həyat dövrü başlayır. Bütün proses bir neçə həftədən bir neçə aya qədər davam edə bilər.
Birələrin yüksək çoxalma qabiliyyəti və sərt şəraitə davamlılığı onların yayılmasında mühüm rol oynayır. Müvafiq tədbirlər görülmədikdə, birə infestasiya çox qısa müddətdə genişlənə bilər.
Birələrə Aid Maraqlı Faktlar və Azərbaycan Ərazisində Yayılan Birələr
Birə həşəratları haqqında bir çox maraqlı faktlar var. Məsələn, birə öz bədən ölçüsündən 200 dəfə uzağa tullanmaq bacarığına malikdir. Onlar qədim çağlardan müxtəlif xalqlarda mifoloji obraz kimi də təsvir olunub. Azərbaycan ərazisində birələrin ən çox yayılmış növləri ev birəsi, pişik və it birəsidir. Dağlıq, meşəlik və kənd təsərrüfatı rayonlarında isə müxtəlif yabanı heyvanlarda birələr daha çox müşahidə olunur.
Elmi araşdırmalar göstərir ki, birələrin artması əsasən gigiyenik və ekoloji faktorlarla sıx bağlıdır. Həm urban, həm də kənd yerlərində birə problemi dövri olaraq gündəmə gəlir və buna qarşı mütəmadi mübarizə tədbirləri aparılır.
Birə həşəratının bioloji xüsusiyyətləri, yayılma yolları və insan sağlamlığına təsiri onu təbiətdə və gündəlik həyatda diqqət mərkəzində saxlayır. Hər bir insan bilməlidir ki, birələrlə düzgün və vaxtında mübarizə aparılmadıqda, bu, həm insan sağlamlığı, həm də ev heyvanlarının rifahı üçün ciddi problemə çevrilə bilər. Birələrin yayılmasının qarşısını almaq, gigiyenik tədbirlərə riayət etmək və profilaktika işləri aparmaq bu istiqamətdə ən effektiv üsullardan biridir. Eyni zamanda, birə infestasiya riski olan mühitlərdə yaşayanların bu barədə məlumatlı olması, mövzuya daha şüurlu yanaşmasını təmin edər.
Tədqiqatların və elmi araşdırmaların davam etdirilməsi, yeni metod və vasitələrin tətbiqi birə problemi ilə mübarizədə böyük rol oynayır. Ənənəvi və müasir yanaşmaların birləşdirilməsi, insanların məlumatlandırılması isə həm fərdi, həm də ictimai sağlamlığın qorunmasında əsas şərtlərdəndir. Birələrin həyat dövrü, qidalanma və yayılma xüsusiyyətləri, onlara qarşı mübarizə yolları barədə geniş məlumatlı olmaq hər kəs üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Birə qan əmici parazit həşəratdır, Siphonaptera dəstəsinə aiddir. Təbiətdə 2500-dən çox növü mövcuddur və əsasən insan və heyvan qanı ilə qidalanır. Onlar həm sağlamlıq, həm də gigiyenik baxımdan ciddi təhlükə hesab olunur.
Birələr vəba, tif, tularemi və digər yoluxucu xəstəliklərin daşıyıcısı və yayılmasında vasitəçi ola bilirlər. Onların dişləməsi vasitəsilə insan və heyvan orqanizminə müxtəlif mikroorqanizmlər ötürülə bilər.
Birə dişləməsi əsasən dəridə qaşınma, qızartı, şişkinlik və bəzən allergik reaksiya ilə özünü göstərir. Davamlı dişləmələr qan azlığı və ümumi narahatlıq yarada bilər.
Birələr ev heyvanlarının dərisində, yabanı məməlilərdə, quşlarda, xalça və döşəklərdə yaşayır. Onlar yumurta qoyur, sürfə və pup mərhələsini keçirərək, yetkin birəyə çevrilir və yeni mühitə yayılır.
Birələrlə mübarizədə gigiyena, evin və heyvanların təmizliyi, insektisidlərdən istifadə və peşəkar dərmanlama xidmətləri önəmlidir. Döşəmə, xalça və yataq yerlərinin mütəmadi təmizlənməsi də vacibdir.
Birə dişləməsi zamanı dərini təmiz saxlamaq, qaşımamaq və ehtiyac olduqda həkimə müraciət etmək lazımdır. Allergen təsirli kremlər, soyuq kompres istifadə oluna bilər. Ağır hallarda tibbi yardıma ehtiyac duyula bilər.
Birələr ən çox xalça, döşəmə, divan, döşək və ev heyvanlarının yataq yerlərində gizlənir. Qaranlıq və isti yerlər birələrin çoxalması üçün əlverişli mühit yaradır.
Birələrin ömrü və inkişaf dövrü mühit və temperaturdan asılıdır. Dişi birə 2000-ə qədər yumurta qoya bilər. Yumurtadan çıxan sürfələr pupa mərhələsinə keçərək yetkin birəyə çevrilirlər.
Azərbaycanda ən çox rast gəlinən birə növləri siçan birəsi (Xenopsylla cheopis), it birəsi (Ctenocephalides canis) və pişik birəsidir (Ctenocephalides felis). Hər birinin yayılması və təsiri fərqlidir.
Ev heyvanlarının yuyulması və gigiyenasına diqqət etmək, evin döşəmə və yataq dəstlərini tez-tez təmizləmək, insektisidlərdən istifadə və profilaktik tədbirlər görmək infestasiya riskini azaldır.
